دکتر ناصر عبادتی
عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی
در فرهنگ و سنت اسلامی دو گونه حق وجود دارد: حق‌الله و حق‌الناس؛ مقصود از حق‌الله انجام واجب‌ها و ترک گناهانی است که در یک محور اصلی یعنی ارتباط با خدا مشترک هستند. در مقابل این حق، حق‌الناس است. گستره‌ی این حقوق مسائل اقتصادی، اجتماعی،سیاسی و فرهنگی را در بر می‌گیرد. در اسلام حق‌الناس مهم‌تر از حق‌الله است...... بی‌شک از روشن‌ترین انواع حقوق مردم مسائلی از قبیل بهره‌برداری از آب و جلوگیری از آلوده کردن آن است. افزون بر موارد فوق، قواعد دیگری نیز وجود دارد که همگی آن‌ها دلالت بر حق استفاده از آب سالم را از ضروری‌ترین حقوق هر انسان می‌داند. بر این اساس دیدگاه‌ها و ذهنیت‌هایی شکل می گیرد و در راستای شرع اسلام و قوانینی که با شرع تطبیق داده شده، چند سؤال مطرح است: 1. آب‌هایی که از طریق چاه‌هایی که غیرمجاز و بدون اطلاع حکومت اسلامی حفر شده‌اند، مورد بهره‌برداری و مصارف مختلف قرار می‌گیرند، حرام هستند یا خیر؟ به راستی چه کسی به این افراد حق استفاده از ذخایر زیرزمینی بدون کسب اجازه را داده است؟
2. آب هایی که از چاه های مجاز بهره برداری ولی بیش از حد مجاز تعیین شده برداشت می شوند و به مصارف مختلف می رسند ، از نظر اصول شرعی چه وضعیتی دارند؟ به عنوان مثال مگر می توان یک بلیت اتوبوس خرید اما روی دو صندلی نشست؟
3. محصولات و منافعی که از طریق بهره‌برداری غیرمجاز از آبهای سطحی و زیرزمینی به‌دست می‌آیند، چه حکم شرعی علاوه بر مجازات قانونی خواهند داشت؟ هنگامی که در شرع اسلام بدان اندازه بر لقمه حلال تاکید شده، میوه هایی که از محل حرام آبیاری شده، چقدر بر زندگی مردم اثر منفی می گذارد؟
4. حکم آلوده ساختن آبهای رودخانه‌ها، چشمه‌ها و منابع آب زیرزمینی و وارد کردن پساب کارخانه‌ها، واحدهای تولیدی، خانگی و سایر موارد از منظر شرع چگونه است؟ با وجودی که امروزه پساب بسیاری از کارخانه ها، آبهای جاری را آلوده می کنند، روش مقابله با این افراد چگونه است و چطور این کارخانه داران به خودشان اجازه آلوده کردن منابع طبیعی را می دهند؟
5. تا چه میزان عاملان به موارد فوق و همچنین استفاده‌کنندگان و مردم از حدود اخلاقی و عرفی این عملکردها آگاهی دارند؟ و ارج نهادن به بهره‌برداری مشروع از منابع و تکریم آب تا چه حد در مبانی فکری و اعتقادی مردم، به‌ویژه در عمل، نهادینه و جزو باورهای آن‌ها شده است؟
پاسخ دادن به این سوالات برای کسانی که به اندازه سرسوزنی تابع اخلاق یا شرع باشند و دست به سواستفاده می زنند، مشکل است. به هر حال مردم به اصولی اعتقاد دارند که در دو مقوله شرع و اخلاق گنجانده می شود و به هر کدام اعتقاد داشته باشند، استفاده غیر مجاز از منابع آب و کسب درآمد از این روش به هیچ وجه قابل توجیه نیست. همچنین آلوده کردن نهرها، چشمه ها و دریاها که باعث مرگ میلیونها ماهی و تهدید زندگی انسانها می شود، با هیچ استدلالی توجیه پذیر نیست.
بنابر این نسل فعلی به اندازه و به‌گونه‌ای از منابع استفاده کند که ضمن رفع نیازهای خود، منابع کافی را برای نیازهای نسل‌های آینده به میراث بگذارد. این الگو در واقع پیشنهاد رعایت حقوق همه مصرف‌کنندگان فعلی و آتی را داده است. همچنین رعایت عدالت و حمایت از اقشار آسیب‌پذیر در متن چنین الگویی قرار دارد. سه عامل مهم در حفاظت از منابع آب جای خود را به تخریب منابع داده است. این سه عامل در شرایط کنونی بدین نحو قابل تفسیر هستند:
1. تغییر در باورها و حاکم شدن نگاه اقتصادی کوتاه‌مدت به بهره‌برداری از منابع؛
2. افزوده شدن سخت‌افزارها و تأمین منابع ارزان‌قیمت انرژی مورد نیاز که امکان بهره‌برداری ناپایدار را فراهم کرده است؛
3. حذف نقش مشارکت و نظارت مدنی و تخریب منابع آب زیرزمینی.
آخرین اخبار