بودن در کنار خانواده هرچند کوتاه لذتی دارد که شاید نتوان جای این لذت را با هیچ کس یا شادی دیگری پر کرد، پس در شب یلدای امسال به جای گشت و گذار در فضای مجازی حداقل برای یک شب هم که شده با گذشته خود آشتی کنیم و کنار هم باشیم.
شب یلدا یک آئین ملی است که پیشینه‌ای باستانی دارد، همه ساله خانواده‌های ایرانی در این شب با صمیمت و مودت کنار هم جمع می‌شوند.
هر سال با رسیدن برگ‌ریزان پاییز و به شماره افتادن گام‌های آذر، مردم خود را برای یک سور اساسی و جشنی همگانی آماده می‌کنند، جشنی که به فاصله غروب ۳۰ ام آذر تا طلوع آفتاب یکم دی اطلاق می‌شود؛ بلی جشن "شب یلدا".
یلدا یک رسم زیبای ایرانی است که در حافظه و خاطره تاریخی مردم این کشور به ثبت رسیده و همه ساله شاهد برگزاری هرچه باشکوه‌تر این جشن در میان مردم هستیم، به طوری که سال به سال به جهت اهمیت این شب، اشتیاق برای گرامیداشت یلدا بیشتر و بیشتر می‌شود.
همانطور که بار‌ها شنیده‌اید "جشن یلدا" قدمتی به بلندای تاریخ چند هزار ساله ایران دارد، یعنی این جشن برای هر یک از مردم کشور به اندازه سایر آئین‌های مرسوم؛ همچون جشن نوروز و چهارشنبه سوری اهمیت داشته و در بطن فرهنگ ایرانی جای دارد.
بر پایه این حقیقت که در گذشته مردم زندگی خود را بر اساس گردش خورشید و طولانی بودن یا نبودن روز و شب تنظیم کرده و به فعالیت‌های روز‌مره مشغول می‌شدند، این موضوع برای آن‌ها بسیار حائز اهمیت بود که در بلندترین شب سال یا همان شب چله برای مقابله با هر خوی یا عامل اهریمنی و غالب گشتن حس سردی و دشمنی بر آنان، تا پاسی از شب بیدار بوده و کنار هم و با هم، این شب را که در نظر آن‌ها شبی خوف‌ناک بوده، پشت سر بگذارند.
به زعم کارشناسان فرهنگی، با گذشت زمان بسیاری از آئین‌های سنتی ایرانیان یا به کلی تحریف یا بخشی از آن‌ها دچار دگرگونی شده است؛ اما جشن شب یلدا برغم قدمت زیاد، هنوز هم جایگاه ویژه‌ای در باور عموم و فرهنگ عامه مردم ما دارد، به طوری که از چند روز مانده به این جشن بزرگ، مردم در سراسر کشور بنا به آئین ها و آداب مرسوم منطقه خود، نسبت به تهیه اقلام و خوراکی‌های این جشن اقدام می‌کنند.
شب یلدا در فرهنگ ایرانی بهانه‌ای برای دید و بازدید و احوالپرسی آشنایان است، به طوری که خانواده‌ها با جمع شدن دور هم، فال حافظ گرفته، شاهنامه فردوسی برای هم می‌خوانند و با دست‌بوسی بزرگترها در این شبِ زایش خورشید، از آن‌ها می‌خواهند تا برای برکت زندگی و مقابله با سختی ها به درگاه خداوند دعا کنند.
فلسفه شب یلدا از دیروز تا امروز
محمد نوری دودران جامعه‌شناس و کارشناس امور فرهنگی، گفت: در گذشته معمولا فرزندان و نوادگان به حرف بزرگترها و بیشتر پدربزرگ‌ها گوش فراداده و بلندترین شب سال را در کنار خانواده خود و به سفارش پدربزرگ‌ها به انتظار روشنایی به صبح می‌رساندند.
او با بیان اینکه در گذشته مردم معتقد بودند که نیکی و تابش خورشید با تاریکی و ظلمت شب که در اصل و در فرهنگ باستان نماد اهریمن بوده، در نبرد می‌باشد، اضافه کرد: ترس از جانوران درنده، هراس از غلبه گشتن خوی اهریمنی در نتیجه بلندی شب، چیره گشتن حس سردی و دشمنی با رسیدن فصل زمستان بر آن‌ها و از بین بردن مهربانی و عاطفه، همه و همه از دلایلی بود که مردم ایران باستان را برای دیدن تولد و زایش خورشید تا صبح روز اول زمستان بیدار نگاه می‌داشته است.
این کارشناس ادامه داد: روشن کردن آتش در این شب به زعم مردم باستان یکی از دلایلی بود که نحسی شب را از بین برده و تاریکی و عامل شیطانی را نابود می‌سازد.
او تصریح کرد: مردم در گذشته به مرور زمان دریافتند که کوتاه‌ترین روز سال، آخر پاییز و بلندترین شب، شب اول زمستان است که بعد از این شب، روز‌ها به تدریج بلندتر و شب‌ها کوتاه‌تر می‌شود.
این پژوهشگر در بیان و تشریح فلسفه نام نهادن "شب چله" به طولانی‌ترین شب سال در ایران باستان، گفت: چهل روز مانده از فصل زمستان که آغاز آن هفتم دی ماه (مطابق اول جَدی در ایران باستان) و پایانش شانزدهم بهمن ماه باشد، را در کشور ما "چله بزرگ" گویند، همچنین بیست روز مانده از فصل زمستان هم که شروع آن از هفدهم بهمن ماه بوده و نهایتا در پنجم اسفند ماه پایان می یابد به "چله کوچک" معروف است و شبی (شب یلدا) که منتهی به زمستانی بوده که این چله‌ها را در خود دارد، به "شب چله" شهره است.
شب چله؛ آئینی به وسعت باهم بودن
این پژوهشگر در رابطه با پیوند خوردن فرهنگ‌ها و تکامل هویت ایرانی اظهار کرد: می‌بایست اذعان داشت که آئین‌های ملی هر کشور اهمیت ویژه‌ای در منظر مردم آن منطقه دارد؛ به طوری که فرهنگ‌های خرد در یک کشور کنار هم جمع شده و یک فرهنگ و هویت مستقل و تکامل یافته را تشکیل می‌دهند، به طور مثال آئین شب یلدا در شهر‌های مختلف کشور به شیوه خاص هر منطقه برگزار می‌شود، اما ماهیت اصلی این جشن تقویت دوستی‌ها و مودت بوده، یعنی یلدا با هر شکلی در هر منطقه‌ای برگزار شود، یک آئین ملی سنجاق شده به فرهنگ کشور است.
نوری با اشاره به وضعیت کنونی این جشن باستانی در کشور یادآور شد: هم‌اکنون مردم کشور همچون فرهنگ باستان به زنده‌داری شب چله معتقد هستند با کمی تفاوت‌هایی که به خوبی ملموس است. به طوری که آن‌ها امروزه از حیوانات درنده و چیره شدن خوی اهریمنی بر خود یا هر یک از اعضای خانواده بیم ندارند، بلکه این شب برای صمیمیت، پیشکش عاطفه و مهربانی هرچه بیشتر به اعضای خانواده و دوستان و همچنین پاسداشت یک فرهنگ قدیمی زنده نگه داشته شده و به صبح می‌رسد.
این پژوهشگر با بیان اینکه امروزه هم همچون گذشته خوردن خوراکی ها در بین مردم رایج است، گفت: هر یک از تنقلاتی که برای دورهمی این شب‌ها، بنا بر فرهنگ غذایی هر منطقه آماده می‌شده نماد یک چیز مشخصی بوده است.
خاطره‌ای دراز بر قامت آئین کهن ملی
بیوک جامعی جامعه‌شناس و پژوهشگر مردمی،گفت: شب یلدا به عنوان یک رسم دیرینه در فرهنگ عامه مردم، فارغ از قومیت‌ها و طایفه‌گرایی، نمادی از انس، الفت و صله ارحام بوده و نامگذاری این جشن به یلدا فلسفه خاص خود را دارد که در شهر‌های کشور به علت پایان فصل پاییز و رخداد انقلاب زمستانی، با هدف مقابله با سردی، این شب جشن گرفته می‌شود.
او ادامه داد: جشن یلدا با گرد هم آمدن و شب‌نشینی اعضای خانواده و اقوام و آشنایان در کنار یکدیگر برگزار می‌شود که در این میان مثل‌گویی، سرودن شعر و شاهنامه‌خوانی، گفتن حکایت از قصه‌های حسین کرد شبستری، رستم و سهراب، شیرین و فرهاد و کلیله و دمنه در قدیم اجرا می‌شده و گرچه این رسم از گذشته تاکنون با سیر و گذشت سال‌ها کم‌رنگ شده، اما هم‌اکنون نیز این رسم در برخی شهر‌ها اجرا می‌شود.
به گفته این پژوهشگر خوردن تنقلاتی همچون انواع مغز‌های گردو، بادام، فندق، پسته و میوه‌های خشک و شیرینی و همچنین میوه‌های مخصوص از قبیل هندوانه، پرتغال و انار از قدیم در این جشن مرسوم بوده است.
جامعی خوردن هندوانه یا ماست را از اصلی‌ترین بخش‌های جشن شب یلدا در قدیم دانسته و بیان کرد: خوردن هندوانه در گذشته در فرهنگ مردم ایران به این معنی بود که با مصرف این میوه در یک روز مانده به آغاز زمستان، بدن آن‌ها در برابر تحمل سردی‌ها مقاوم خواهد بود، اما در گذشته‌های دور به دلیل عدم دسترسی آسان به هندوانه، مردم بسیاری از مناطق از ماست برای این نماد استفاده می‌کرده‌اند.
او اذعان داشت: در حالت کلی تمامی خوردنی‌های شب یلدا همه جنبه نمادی دارند و نشانه برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی هستند.
جامعی تصریح کرد: همانطور که گفته شد بنا بر فرهنگ غذایی و بومی هر منطقه، سفره شب یلدا در مناطق مختلف با خوراکی‌های خاصی تزیین می‌شود به طوری که در استان اردبیل و منطقه آذربایجان مردم بیشتر از "قاووت" یا "قورقا" که معمولا طبع گرمی دارند، در استان گیلان آب "ازگیل" یا آب "کونوس"، در استان فارس از آجیل‌های مخصوص که از "انجیر، قصبک، خرک، برنجک" تشکیل می‌شود، در استان خراسان شمالی بیشتر "حلوا قلقلی" و در قزوین میوه‌های سرخ و خشکی که به "شب چره" شهره است، استفاده می‌کنند.
این پژوهشگر ادامه داد: بردن خنچه برای تازه عروس یا دخترانی که نشان کرده هستند از دیگر مراسم‌های شب یلداست که این سنت بیشتر در منطقه آذربایجان به چشم می‌خورد، که معمولا خلعت یا لباس این خنچه را دختران دم بخت داخل سینی تزیین کرده و همراه داماد و چند نفر دیگر هدایا را به خانه پدری عروس می‌برند.
جامعی با تاکید بر حفظ مودت خانوادگی و ترویج محبت در بین اعضای یک خانواده و فامیل در گذشته افزود: در ایام قدیم گرفتن فال حافظ، قصه‌گویی و بیات‌خوانی از جمله ترفند‌های پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها برای جمع کردن دیگر فرزندان و نوادگان به دور هم بود تا با این کار شبی به یاد ماندنی را در کنار هم و دور کرسی به ثبت برسانند.
تجملاتی که گریبان‌گیر یلداست
مجتبی جوان‌اجدادی، مردم‌شناس و جامعه‌شناس، با اشاره به اینکه جشن شب یلدا هم همچون سایر آئین‌های کشور دچار مقداری تحولات و تجملات گردیده است، اظهار داشت: سادگی و بی‌ریا بودن دورهمی‌های شب یلدا شاید این روز‌ها آرزوی بسیاری از پیرمرد‌ها و پیرزن‌ها باشد، چرا که امروز شاهد هستیم در کنار رونق‌بخشی به جشن یلدا یک سری تجملات نیز گریبان‌گیر این آئین کهن سرزمین‌مان شده است.
او با بیان اینکه حفظ و احیای فرهنگ‌ها و آئین‌های کهن، لازمه تحقق‌بخشی به ماندگاری هویت اصلی ایرانی است، یادآور شد: آنچه که باید امروزه مسئولیت هر یک از مردم کشور باشد این است که نباید آئین‌های کهن و چند هزار ساله را در مقابل آئین‌هایی قرار دهیم که از فرهنگ بیگانه وارد فرهنگ اصیل خودمان شده است.
بیشتر بخوانید: شب یلدا/ آداب و رسوم شب چله را بیشتر بشناسید
این پژوهشگر ادامه داد: یلدا به عنوان یکی از رسم‌های کهن همچنان در بین نسل‌های مختلف جامعه، جایگاه واقعی خود را حفظ کرده است، پس یلدا یا نوروز یا چهارشنبه سوری و آئین‌هایی نظیر این‌ها بهتر است تا از چارچوب محصور خانواده‌ها و طایفه‌ها خارج شده و در عرصه‌ای گسترده به این آئین‌ها پرداخت شد.
در پس مشغله‌های زندگی، همدیگر را دریابیم
روز به سر رسیده و شب بر سر دست آمده، اما امشب هر شبی نیست، امشب شب یلداست، امشب باید هرچه از سرخی و روشنی داریم برداریم و در کنار هم باشیم و بگذاریم دوستی‌ها، سدی در برابر تاریکی و ترس باشد، بنشینیم، شاد باشیم، بگوییم و بخندیم و بگذاریم هرچه تاریکی است، هرچه سردی و خستگی است جای خود را به دوستی و مودت بدهد.
قبول کنیم که این روز‌ها به رغم توسعه معاش خانواده‌ها، دورهمی‌های فامیل و آشنایان سادگی و صمیمیت قبل خود را از دست داده است، اما یلدای امسال قرار ما این باشد که به دور از ریخت و پاش‌های بی مورد، یک دورهمی ساده به یاد ایام گذشته برگزار کنیم.
بیشتر بخوانید: شب یلدا/ آداب و رسوم شب چله را بیشتر بشناسید
کلام آخر؛
در حقیقت پیام اصلی جشن شب یلدا که در اسلام نیز به کرات به آن سفارش شده است، عیادت از سالمندان، بیماران، دید و بازدید، صله ارحام و رسیدگی به احوال دیگران و دستگیری از نیازمندان است.
یادمان نرود شب چله یا هر آئین دیگری که سمبل دوستی و دورهمی‌هاست، بهانه‌ای بیش نیست تا ساعتی چند در کنار هم باشیم، باید بدانیم که حتی تاریک و طولانی‌ترین شب هم تمام شده و نهایتا به خورشید می‌رسد، پس چه قدر شایسته است که در این شب، دل‌مشغولی‌ها را کنار زده، گرفتاری‌ها را گوشه‌ای رها کرده و با دلی سرشار از عشق و محبت کنار خانواده خود لحظات شاد و به یاد ماندنی ثبت کنیم.
یلدای شما مبارک
منبع: باشگاه خبرنگاران
آخرین اخبار