استفاده روسیه از گاز بعنوان سلاح؛ کم اثر برای اروپا

محمد انیسی طهرانی
کارشناس سیاست بین الملل

«ما برنامه ای برای حمله به اوکراین نداریم» این جمله ای بود که مقامات سیاسی روسیه هفته ها پیش از 24 فوریه 2022 (5 اسفند 1400) پیاپی در سخنان خود بیان می کردند اما حمله نظامی را در زمان برنامه‌ریزی شده آغاز کردند. اکنون از آن تاریخ حدود 7 ماه گذشته است  کم کم فصل پاییز و در پی آن، زمستان سرد در اروپا فرا خواهد رسید. در چند هفته گذشته ما شاهد اظهاراتی مشابه بیانات بالا، از سوی مقامات کرملین در رابطه با صادرات گاز بودیم. به تعبیری دیگر، اواخر ماه آگوست (مرداد - شهریور) عبور گاز از خط لوله نورد استریم 1 چند روز قطع و مسکو دلیل آن را تعمیرات اعلام کرد. پس از اتصال مجدد، دوباره در 2 سپتامبر (11 شهریور) صادرات گاز بطور کامل متوقف شد. روسیه دلیل را نقص توربین های پمپاژ گاز بیان و تحریم های غرب علیه مسکو را سبب این اقدام معرفی کرد. ادعایی که شرکت «زیمنس» آلمان آن را بی اساس دانست. مقامات مسکو شرط صادرات مجدد گاز به آلمان را لغو همه تحریم های غرب بیان کردند. در واقع روسیه به دنبال لغو همه تحریم ها می باشد، نه فقط آن بخش که به تاسیسات گاز مربوط است، موضوعی که مورد موافقت قرار نمی‌گیرد. اما خط لوله گاز نورد استریم 1 در انتقال انرژی از چه جایگاهی برخوردار است؟ این خط لوله از غرب روسیه شروع و با گذر از بستر دریای بالتیک به شمال شرق آلمان منتهی می شود و ظرفیت انتقال 55 میلیارد متر مکعب گاز در سال را دارد. اما در مناقشه گازی میان غرب و روسیه، دو طرف از چه وضعیت برخوردار هستند. ابتدا از روسیه آغاز کنیم که با حذف قاره سبز از لیست مشتریان خود چه گزینه هایی برای جایگزینی پیش رو دارد، از چین بعنوان یکی از مشتریان جذاب یاد می شود. اما آیا این اژدهای زرد آسیا خریداری گشاده‌ دست برای گاز روسیه محسوب می شود؟ خط لوله سیبری که از روسیه شروع و به طرف شرق و جنوب ادامه و در پایان به چین متصل می شود، عظیم ترین طرح انتقال گاز است که حداکثر ظرفیت آن به شرط تکمیل پروژه، 61 میلیارد متر مکعب در سال می باشد. اما اکنون با ظرفیت کامل فعالیت نمی کند. چین در سال 2021 تنها 16.5 میلیارد متر مکعب گاز از روسیه خریداری کرد در حالی که اروپا در همان سال خریدار 170 میلیارد متر مکعب از گاز روسیه بود. موضوع دیگر اینکه سیاست چین بر مبنای تنوع بخشیدن به واردات گاز از کشورهای مختلف تنظیم شده است و خود را به یک کشور خاص محدود نمی کند. در این رابطه پکن مقادیر بسیاری گاز مایع از ایالات متحده و استرالیا وارد و همچنین چین دارای خطوط لوله انتقال گاز از آسیای مرکزی و مهمترین آنها ترکمنستان است. گزینه دیگر روسیه صادرات گاز به هند است اما به دلیل دوری مسافت و امکانات ناکافی بنادر هند فقط محدود به چند محموله کشتی گاز مایع LNG بوده است. به این ترتیب طبق نظر «نیکوس تسافوس»، کارشناس سیاست انرژی از یونان «روسیه هرگز به بازاری پر جاذبه در آسیا برای فروش گاز به مانند اروپا دست نخواهد یافت». اما سوی دیگر ماجرا، اروپا و بویژه آلمان است، شاید سیاست کلی اتحادیه اروپا در این توییت «چارلز میشل»، رئیس شورای اروپا به روشنی انعکاس یافته است. او نوشت: «استفاده از گاز به عنوان یک سلاح توسط روسیه، عزم اتحادیه اروپا را تغییر نخواهد داد. ما مسیر خود را به سوی استقلال انرژی تسریع خواهیم کرد». آلمان بعنوان وابسته‌ترین کشور اروپا به گاز روسیه واردات خود را در ماه آگوست از 50 به کمتر از 10 درصد و ایتالیا، دومین وارد کننده بزرگ، از 40 به 23 درصد کاهش داده است. علیرغم توقف کامل نورد استریم 1، صادرات گاز روسیه به اروپا هنوز از طریق یک خط لوله دوره اتحاد جماهیر شوروی که از اوکراین می‌گذرد و به رغم درگیری‌های نظامی، همچنان فعال باقی مانده است و خط لوله «سوث استریم» که از خاک ترکیه می گذرد، ادامه دارد. برای چندین دهه، حتی در دوران اتحاد جماهیر شوروی و جنگ سرد بین دو بلوک غرب و شرق، مسکو نشان داده بود که بدون توجه به شرایط سیاسی، یک شریک قابل اعتماد انرژی است. اما اکنون، رهبران اروپایی می گویند «ولادیمیر پوتین» رئیس جمهور روسیه این اعتماد را از بین برده است. «سرگئی واکولنکو»، تحلیلگر صنعت انرژی روسیه در «بن» آلمان معتقد است: در دو دهه گذشته مقامات روسیه قدرت ژئوپلیتیکی ایالات متحده را که از نفوذ خود بر «نظام مالی جهانی» به دست آورده، نظاره گر بودند و سعی کردند جایگاه روسیه را به عنوان یک صادر کننده بزرگ انرژی به روش آمریکا ارتقا دهند و رئیس جمهور روسیه معتقد بود نفت و گاز برای رسیدن به این هدف مناسب است. اما اروپا چه تدابیری برای بحران کمبود انرژی اندیشیده است اول، پر کردن مخازن ذخیره سازی گاز، آلمان 86 درصد و ایتالیا 84 درصد از ذخایر خود را تکمیل کرده اند. همچنین ایالات متحده قول صادرات 45 میلیارد متر مکعب گاز مایع را به اروپا داده است. آلمان بعنوان برادر بزرگتر اتحادیه اروپا با اتریش و جمهوری چک توافقنامه همبستگی گازی امضا کرده، به تعبیری دیگر، به این دو کشور که نارضایتی های مردمی به بهانه افزایش قیمت انرژی شکل گرفته، قول کمک داده است. دوم، بسیاری از نیروگاه های هسته ای که در سه کشور بریتانیا، فرانسه و بویژه آلمان در سال‌های گذشته به حالت نیمه تعطیل در آمده بودند، برای فعالیت مجدد در موقع ضرورت، آماده شده اند. نگاه بر وضعیت میدانی حکایت از آن دارد که عزم اروپا برای ایستادگی مقابل روسیه جدی است اما مطابق نظر «آنالنا بربوک» وزیر امور خارجه آلمان در نشستی با سفرای این کشور در برلین گفت: «این سؤال اصلی خواهد بود که آیا ما می توانیم با همبستگی، تامین انرژی را برای همه مردم اروپا تضمین کنیم یا خیر؟». تیره راهی که قاره سبز امیدوار است که در ماه های آینده با کمترین هزینه از آن گذر کند.