گروه اقتصاد - کورش شرفشاهی: در اینکه آمریکا با تمام توان علیه کشورمان دسیسه میکند، شکی نیست. اما مدتهاست کار از دسیسه گذشته و به دشمنی آشکار تبدیل شده است. اما پس از روی کار آمدن ترامپ، بدترین شرایط را از دشمنی تجربه میکنیم. شدیدترین تحریمها علیه کشورمان اعمال میشود و در حالی که کرونا سلامت جهان را به چالش کشیده، آمریکا حاضر نشده حتی در زمینه سلامت، مقداری از تحریمها دست بکشد. در عین حال همزمان با شدت گرفتن بحران کرونا شاهد سقوط بیسابقه قیمت نفت در جهان هستیم تا جایی که قیمت نفت به زیر صفر سقوط کرد. این وضعیت کشورهای وابسته به نفت را به شدت متأثر میکند، اما کارشناسان تاکید دارند که این نوسانات بازار نفت کمترین تأثیر را بر اقتصاد کشورمان خواهد داشت زیرا تحریمهای ظالمانه باعث تاب آوری اقتصاد ایران در برابر شدیدترین تکانهها شده است. شرایط ایران نشان میدهد تحریمهای آمریکا نه تنها زیاد هم بد نبوده بلکه در مواردی به توسعه کشورمان نیز منجر شده است. «تجارت» در این خصوص عوامل اصلی تابآوری اقتصاد ایران را در برابر کاهش بیسابقه قیمت نفت مورد بررسی قرار داده است که در پی میآید.
فاصله گرفتن از اقتصاد نفتی
یکی از این موارد، فاصله گرفتن مدیریت کشور از اقتصاد تک محصولی وابسته به نفت است. تحریمهای ظالمانه زمینه ساز سیاست اقتصاد مقاومتی شد تا هرچه سریعتر از اقتصاد با محوریت نفت فاصله بگیریم. برای رسیدن به این مهم دولت به سوی دیگر منابعی حرکت کرد که سالها به واسطه درآمدهای نفتی از آن غافل بودیم. درآمدهای مالیاتی، معادن، توجه به تولید داخلی و بسیاری موارد دیگر که از نعمتهای تحریم نفت ایران بود. کاهش قابل توجه سهم درآمدهای نفتی دولت در بودجه سال آینده آزمونی است که میتواند توان اقتصادی کشور برای حرکت به سوی ایجاد اصلاحات ساختاری جهت قطع وابستگی از نفت را محک بزند. برخورداری از اقتصادی بدون وابستگی به نفت و یا هر ماده خام دیگر از اهداف و خواستههای اصلی کشورهای نفتخیز دنیای درحال توسعه است. این به معنای حذف نفت از اقتصاد نیست، بلکه تأکیدی است بر اینکه بودجه کشور و یا برنامههای توسعه نباید بر مبنای درآمد حاصل از خام فروشی نفت تهیه و تنظیم شوند. برآورد کارشناسان این است که در ایران ۸۰ تا ۹۰ درصد درآمدهای صادراتی و ۴۰ تـا ۵۰ درصـد بودجه سالانه دولت را درآمدهای نفتی تشکیل میدهند. منبع اصلی کمکهـای مـالی و یارانهها، درآمدهای نفتـی اسـت. درسال ۱۳۹۸ دولت ۱۴۳ هزار میلیارد تومان درآمد حاصل از نفت و فرآوردههای نفتی پیشبینی کرده بود که نسبت به سال قبل از آن حدود ۴۱ درصد افزایش را نشان میداد. این رقم در بودجه سال ۱۳۹۹ حدود ۷۸ هزار میلیار تومان است که کاهش قابل توجهی را نشان میدهد.
وقتی تحریم فرصت میشود
و اما مرکز پژوهشهای مجلس با انتشار گزارشی با عنوان «برنامه اداره کشور بدون نفت» اعلام کرد: «موثرترین و پایدارترین راه مقابله با استفاده از اهرم نفت علیه ایران، اداره ارادی کشور بدون نفت است. برنامه اداره کشور بدون نفت، از دو بخش تشکیل شده است. در بخش اول، برنامه ارادی و فعالانه برای صفر کردن منابع نفتی از بودجه عمومی دولت (نه صفر کردن صادرات آن) ارائه شده و در بخش دوم، برنامه لازم برای خنثی کردن اثرات کاهش احتمالی تحمیلی صادرات نفت- ولو تا مرز فرضی صفر- در ترازپرداختها و بازارهای مرتبط توضیح داده شده است. «بر اساس محاسبات و پس از انجام عملیات تخصیص، بدون در نظر گرفتن اوراق درنظر گرفته شده برای سال جاری، حدود ۱۰۰ هزار میلیارد تومان باید از محلی غیر از نفت تأمین شود.
حذف بی دردسر نفت
در همین رابطه، استاد دانشگاه دریک آیوای آمریکا گفت: غالباً به موضوع فاصله گرفتن بودجه دولتی و عمومی از درآمدهای نفتی در ایران به گونهای پرداخته شده و یا مورد بحث قرار میگیرد که انگار حل مشکل «وابستگی به درآمدهای نفتی» به یک راهحل جادویی نیاز داشته یا یک فرمول محرمانه دارد و برای مرتفع کردن آن به تلاش خارق العاده و طاقت فرسا نیاز است، اما راهحل این مسئله خیلی سادهتر از این حرفهاست. اسماعیل حسین زاده افزود: برای رسیدن به هدف کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی نیازی نیست که ایران تولید را کاهش داده و یا خود را از پول نفت محروم کند. تنها چیزی که دولت نیاز دارد، تغییر روند تخصیص درآمدهای نفتی است. این استاد اقتصاد ایرانی مقیم آمریکا معتقد است، برای رسیدن به هدف کاهش وابستگی به پول نفت، درآمدهای نفتی باید هرچه بیشتر به عنوان سرمایه در نظر گرفته شود و تلاش شود که به این پول کمتر به عنوان محل درآمد پرداخته شود. به عبارت دیگر، باید از پول نفت برای سرمایهگذاری هرچه بیشتر برای توسعه و صنعتی کردن کشور استفاده شود و کمتر از آن به عنوان محلی برای تأمین نیازهای مالی جاری، کم بازده و غیر مولد که بخش قابل توجهی از آن به هزینههای دولت باز میگردد استفاده کرد.
احساس امنیت با صندوق توسعه
اینکه در نتیجه کاهش فروش نفت، با کاهش ارز رو به رو شویم، امری غیر قابل انکار است، اما فراموش نکنیم که معاون اول رئیس جمهور تاکید کرد که ذخایر ارزی داریم که آمریکاییها فکرش را هم نمیکنند. اسحاق جهانگیری ادامه داد: ما برای واردات دارو و کالاهای اساسی نیازمند جا به جایی و انتقال پول هستیم چرا که هیچ کشوری این اقلام را رایگان در اختیار ما نمیگذارد و تمام تلاشهای آمریکا نیز این است که با هر روش ممکن از انتقال و جا به جایی پول برای خرید اینگونه اقلام و واردات آن به ایران جلوگیری کند. معاون اول رئیس جمهور با بیان اینکه براساس محاسبات بانک مرکزی ایران در حال حاضر بیش از ۱۰۰ میلیارد دلار ذخایر ارزی در کشور وجود دارد، خاطرنشان کرد: خوشبختانه بخش عمدهای از داروی مورد نیاز در داخل کشور تولید میشود و برای سال جاری حدود ۳.۵ میلیارد دلار برای تأمین مواد اولیه و تجهیزات دارویی و پزشکی اختصاص یافته است و برای تأمین کالاهای اساسی نیز حدود ۱۳ میلیارد دلار تخصیص یافته است که اگر نیاز باشد میزان آن بیشتر خواهد شد.
رویکرد اقتصاد مقاومتی کارا و مؤثر
اما بخاطر داشته باشیم که مقام معظم رهبری چنین روزهایی را پیش بینی کرده بودند و به همین دلیل بر استفاده از توان داخل تاکید و اقتصاد مقاومتی را مطرح کردند. ایشان سالهای را با عناوین حمایت از کالای ایرانی و جهش تولید نامگذاری کردند تا بدانیم وقتی قرار است مقابل تحریمها بایستیم، باید به توان داخلی متکی باشیم. اما از آنجا که تولید داخلی با واردات بی رویه و قاچاق کالا تهدید میشد، قوه قضاییه با جدیت در برابر قاچاقچیان کالا ایستاد و دست این فرصت طلبان را از اقتصاد کوتاه کرد و از سوی دیگر با گران شدن قیمت ارز، واردات کالا به هیچ وجه توجیه نداشت و همین امر باعث شد تا تولیدکننده ایرانی بتواند نیاز داخلی را تأمین کند.
مالیات جایگزین نفت
اگر قرار است نفت حذف شود، باید درآمدی جایگزین آن شود که مالیات میتواند ابزار خوبی باشد. در این رابطه محمد وصال میگوید: اولین دلیل افزایش درآمدهای مالیاتی این است که درآمدهای نفتی طی سالهای گذشته با کاهش مواجه شده و در نتیجه درآمدهای مالیاتی جایگزین درآمدهای نفتی شده و دلیل دوم سلطه مالیات بر نفت، بحث مالیات بر ارزش افزوده است که نرخ آن از سال ۱۳۹۰ با افزایش رو به رو شده است. این اقتصاددان بیان کرد: درآمدهای مالیاتی، درآمدهایی هستند که مستقیماً از فعالان اقتصادی دریافت میشود. این فعالان اقتصادی زمانی که مالیات میدهند انتظار دارند که فعالیتهای مثبتی رخ دهد و دولت در مقابل مشکلاتشان پاسخگو باشد. دولت نمیتواند مالیات بگیرد اما اقداماتی انجام ندهد. اما این موضوع در درآمدهای نفتی کمرنگتر است و انتظارات متفاوتتر میشود، چرا که میگویند از منابعی که دولت کسب میکند، سهمی برای همه وجود دارد.
فرهنگ همدلی رمز پایداری ایرانیان
نکته مهمی که در کشور ما اهمیت دارد، شکل گیری فرهنگ همدلی در بحرانهاست که از ایران کشوری بی بدیل میسازد. امروزه در شرایط کرونا شاهد دزدی ماسک از سوی آمریکا و کشورهای اروپایی هستیم، این در حالی است که مردم ایران در خانههایشان ماسک تولید میکنند تا مردم را از این بحران نجات دهند. بنابر این در زمینه مبارزه با تحریم و فاصله گرفتن از اقتصاد نفتی نیز میتوان روی کمکهای مردمی حساب کرد.
