شعیب بهمن
کارشناس مسائل روسیه
رویدادهایی که در سه سال گذشته در منطقه قفقاز روی داده بیانگر تغییرات بسیار مهم در محیط امنیتی و ژئوپلیتیکی منطقه است؛ به این معنا که اگر تا قبل از جنگ سال ۲۰۲۰ یک توازن نسبی قوا میان طرفین برقرار بود، اما بعد از جنگ مذکور موازنه قوا به نفع باکو افزایش پیدا کرد و.جمهوری آذربایجان عملاً موفق شد خواسته‌های خود را یکی پس از دیگری پیش ببرد. در گام اول در توافق‌نامه آتش‌بس، ارمنستان ناگزیر به عقب‌نشینی از هفت منطقه پیرامونی قره‌باغ شد و در گام بعد آذربایجان با حمله به این منطقه، قره‌باغ را تحت تسلط خودش درآورد. بنابراین شرایط ژئوپلیتیکی منطقه تغییر کرده و دولت ارمنستان هم مقاومتی در برابر این تغییرات از خود نشان نداده و به نوعی آن را پذیرفته و به رسمیت شناخته است. ارمنستان در عین حال تمایل دارد که بتواند روابطش با جمهوری آذربایجان را بهبود ببخشد تا با رفع انسداد مرزی، ارمنستان را به یک چهارراه ترانزیتی یا آنگونه که نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان گفته، «چهارراه صلح» تبدیل کند و از منافع اقتصادی آن بهره‌مند شود. لذا به رغم اینکه موازنه قوا به نفع باکو تغییر کرده و آذربایجان در موضع قدرت و ایروان در موضع ضعف است، اما به هر حال دولت پاشینیان در ارمنستان حاضر به حل و فصل نهایی مسائل ارضی و مرزی دو کشور است و حتی در شرایط ضعف هم این عزم خود را برای خاتمه دادن به مشکلات مذکور نشان می‌دهد. به همین دلیل هم آذربایجان و هم ارمنستان تلاش‌های زیادی را برای تحقق یک صلح دائمی نشان دادند که بخشی از آن با میانجی‌گری روس‌ها پیشرفت اما به مرور زمان و با کاهش نقش روسیه در منطقه، عملاً این اروپایی‌ها بودند نقش بیشتری را ایفا کردند. این احتمال وجود دارد که مذاکرات از هر دو کانال پش برود و در عین حال برای اولین بار یک فرآیند مذاکرات دو جانبه میان طرفین بدون وجود طرف ثالث پیش آمده که نشان می‌دهد دو طرف تمایل گسترده برای توافق دارند. اینکه موافقت‌نامه صلح از چه طریقی اتفاق بیفتد حائز اهمیت است؛ یعنی اگر با میانجی‌گری روس‌ها پیش برود پیامدهای خاص خود را خواهد داشت، و اگر با میانجی‌گری غربی‌ها اتفاق بیفتد آثار و پیامدهای خود را خواهد داشت. آنچه برای ارمنسان مهم تلقی می‌شود چهارراه صلح است که پاشینیان در ماه‌های اخیر در کنفرانسی در گرجستان آن را به صراحت اعلام کرد و گفت که تمایل دارد با احداث کریدورهای ترانزیتی از شمال به جنوب (از ایران به گرجستان) و از شرق به غرب (از آذربایجان به ترکیه) ارمنستان را تبدیل به کشوری با مزیت‌های اقتصادی و ژئوپلیتیکی کند. البته این مساله می‌‌تواند یک جنبه تحولات منطقه قفقاز باشد؛ چراکه این احتمال می‌رود که اگر ایروان چنین طرحی را بپذیرد، در واقع همان طرح بزرگ آذربایجان و ترکیه مبنی بر ایجاد کریدور زنگزور را پذیرفته است.
