گروه اقتصاد کلان: یارانه پنهان به چه نوع یارانه‌ای گفته می‌شود؟ سهم هر ایرانی از یارانه پنهان چقدر است؟ در سال گذشته چه میزان یارانه پنهان از سوی دولت پرداخت شده است؟ آیا یارانه پنهان به دهکهای ضعیف رسیده است؟ یارانه به طور کلی، کمک مالی است که از طرف دولت به مردم تعلق می‌گیرد تا بتواند رفتار آنها در مصرف یا تولید تحت تاثیر قرار دهد. یارانهها را می‌توان به دو نوع آشکار و پنهان تقسیم‌بندی کرد؛ یارانههای آشکار، جز هزینه‌های دولت به حساب می‌آیند و در قوانین یا برنامه‌های دولت مشخص شده است. یارانه پنهان در شرایطی به وجود می‌آید که دولت در تولید کالایی انحصار دارد و بنابراین برای آن بازاری وجود ندارد که قیمتی به‌دست بیاید در نتیجه تعیین قیمت برعهده دولت خواهد بود. دولت‌های مختلف برای کسب محبوبیت سعی می‌کند تا حد ممکن قیمت را پایین بیاورد و یا از افزایش آن در اثر تورم جلوگیری کنند که باعث می‌شود قیمت کالا نسبت به قیمت واقعی آن پایین‌تر باشد.
به گزارش «تجارت» بررسی برخی پژوهش‌ها در سازمان برنامه و بودجه حاکی از آن است که مجموع یارانههای آشکار و پنهان در اقتصاد کشور به حدود ۹۰۰ هزار میلیارد تومان می‌رسد و سهم دهکهای پردرآمد در بهره‌مندی از یارانهها بسیار بیشتر از سهم دهکهای کم‌درآمد است. این موضوع در حالی است که اکثر یارانههای اعطایی با هدف حمایت از اقشار ضعیف و آسیب‌دیده تخصیص می‌یابد. گزارش‌های رسمی تاکید می‌کند که از دیگر الزامات اصلاح نظام یارانه‌ای اصلاح فرآیندهای توزیع یارانه است. به‌عنوان تحلیل طرح آمار بودجه خانوار نشان می‌دهد در حالی که ۶۰ درصد نیازمندان دهک اول درآمدی تحت پوشش دریافت مستمری از نهادهای حمایتی نیستند، نزدیک به ۲۲ درصد از مجموع مستمری‌بگیران در ۶ دهک بالای درآمدی قرار دارند. همچنین بررسی‌ها نشان می‌دهد در سال ۱۳۹۶ پس از سه سال اجرای طرح بیمه همگانی، حدود ۱۰ درصد جمعیت کشور بدون بیمه بوده و ۳۱ درصد آن نیز در سه دهک پایین درآمدی قرار داشتند. بنابراین لازم است با بهبود اشراف اطلاعاتی و تشخیص درست اقشار مشمول، انطباق نداشتن یارانه گیرنده با گروه هدف حمایتی را به حداقل رساند. نکته قابل توجه این است که بر اساس گزارش‌های رسمی سرانه یارانه به هر فرد طی یک سال ۹/ ۱۰ میلیون تومان است که در حال حاضر ۲۰ برابر یارانه نقدی دریافتی افراد تخمین زده می‌شود. به بیان دیگر، اگر تمام یارانههای غیرنقدی به یارانه نقدی تبدیل شود، می‌توان سالانه به هر فرد ۹/ ۱۰ میلیون تومان اعطا کرد. از نگاه این گزارش، اعطای این یارانه در حال حاضر به شکل ناکارآ صورت می‌گیرد و تغییر شرایط می‌تواند باعث افزایش کارآیی نحوه توزیع این منابع شود. اما در سال گذشته بیش از ۱۶۰۰ هزار میلیارد تومان یارانه پنهان پرداخت شده که ۲.۵ برابر بودجه عمومی دولت است با وجود گذشت ۱۰ سال از اجرای قانون هدفمندی یارانهها با اهدافی که اصلاح نظام یارانه ای از اهم آن بود، به دلایلی از جمله عدم اجرای صحیح قانون، گزارش‌های رسمی دولت و دستگاه‌های نظارتی نشان از رشد عجیب یارانههای پنهان دارد. بنا بر آمارهای رسمی در سال 99 به میزان یک‌هزار و 603هزار میلیارد تومان یارانه پنهان (یارانه کالاهای اساسی، پنج فرآورده نفتی اصلی و سوخت هوایی و سایر منابع (گاز طبیعی، آب، برق) پرداخت یا به حساب بدهکاری دولت منظور شده است. این میزان حدود 5/ 2برابر عملکرد بودجه عمومی دولت و نیز حدود 46درصد حجم نقدینگی سال 1399 است.
مورد دیگر اینکه عمده یارانه پنهان اختصاص داده‌شده، سبب آلودگی زیست‌محیطی و اتلاف منابع شده است. کارشناسان اقتصادی بر این باورند که استفاده از گزینه مالیات و انتشار اوراق دولتی به‌عنوان راه‌حل کوتاه‌مدت به منظور تعادل‌بخشی به کسری بودجه موثر است، اما در بلندمدت این موضوع مطرح است که بتوانیم از طریق تعدیل قیمتی یارانهها و همراه‌سازی مردم، بخش قابل‌توجهی از کسری بودجه را کاهش دهیم. مزیت این راه‌حل این است که اولا دولت با تعدیل قیمتی منابع انرژی می‌تواند از محل صرفه‌جویی آن با توجه به مزیت قیمتی کشور، نسبت به قیمت‌های جهانی کامودیتی‌ها به صادرات این منابع دست بزند و از این محل درآمدش بیشتر شود و دوم اینکه با مصرف بهینه این منابع در جهت کاهش آلودگی زیست‌محیطی و اثرات مخرب به دنبال آن قدم بردارد. در نهایت اینکه به نظر می‌رسد شرایط تورمی حاکم بر اقتصاد در سال گذشته سبب بی‌نظمی در عملکرد مالی دولت شده است.
در نهایت اینکه طی سال 1399 مبلغ یک‌میلیون و 603هزار میلیارد تومان تحت عنوان یارانه پنهان (یارانه کالاهای اساسی، پنج فرآورده نفتی و سوخت هوایی، گاز طبیعی، برق و آب) پرداخت یا به حساب بدهکاری دولت منظور شده که این میزان حدود 5/ 2برابر عملکرد بودجه عمومی دولت و 46درصد حجم نقدینگی در سال گذشته است.
بیشترین یارانه پنهان، مربوط به گاز طبیعی است که علت آن را می‌توان مصرف زیاد گاز طبیعی در صنایع و بخش خانگی در فصل سرما دانست. این حجم مصرف گاز طبیعی، ناشی از سیاست‌های اشتباه استفاده از گاز طبیعی به عنوان منبع اصلی گرمایشی بیشتر خانوارهای کشور و کیفیت پایین تجهیزات مرتبط است که علاوه بر خسارات مالی شدید، آلودگی هوای شهرها را هم به دنبال خواهد داشت. همچنین بعد از گاز طبیعی، بیشترین یارانه به پنج فرآورده اصلی نفتی و سوخت هوایی تعلق دارد. میزان یارانه پنهان کشور، بیش از یک میلیون و ۶۰۳ هزار میلیارد تومان است. حدود ۹۰۰ هزار میلیارد از این رقم یارانه پنهان گاز مصرفی است. معاون وزیر اقتصاد گفت: رقم یارانه پنهان در اقتصاد ایران حدود ۵۰ میلیارد دلار، معادل ۱۴۰۰هزار میلیارد تومان است که سهم هر ایرانی از این یارانه روزانه ۴۵هزار تومان است معاون وزیر اقتصاد با اشاره به نابرابری در توزیع یارانه پنهان بین مردم گفت: مجموع ماهانه یارانه پنهان برای هر فرد یک میلیون و ۳۵۰ هزار تومان است. هادی قوامی ، با بیان اینکه یارانه پنهان ما‌به‌التفاوت قیمت‌گذاری با قیمت واقعی در اقتصاد کشور است، گفت: کسری بودجه دولت‌‌‌ها که به تورم می‌‌‌انجامد، فشار مضاعفی به دهکهای پایین جامعه است و کسانی که بیشتر از یارانههای بهره‌مند می‌‌‌شوند، دهکهای بالای جامعه هستند. رقم یارانه پنهان در اقتصاد ایران حدود ۵۰ میلیارد دلار معادل ۱۴۰۰ هزار میلیارد تومان است که سهم هر ایرانی از این یارانه روزانه ۴۵ هزار تومان است، یعنی یک روز یارانه پنهان هر فرد معادل یک ماه یارانه نقدی است. مجموع یارانه پنهان ماهانه برای هر فرد یک‌میلیون و ۳۵۰ هزار تومان است.
وی با اشاره به توزیع یارانه بنزین در سال ۹۹ گفت: در بخش یارانه پنهان به طور مستقیم به دهک دهم جامعه حدود ۲۸ هزار میلیارد تومان از یارانه بنزین استفاده کرده‌‌‌اند و کسانی که در دهک اول قرار دارند، یک هزار و ۶۵۰ میلیارد تومان بهره برده‌‌‌اند. عضو کمیسیون برنامه و بودجه مجلس شورای اسلامی هم گفت: هدفمندی یارانهها به توزیع عدالت در جامعه کمکی نکرده است.
یارانههای پنهان و آشکار بیش از بودجه عمومی کشور و معادل ۱۴۰۰ هزار میلیارد تومان در کشور است. رحیم زارع افزود: یارانه انرژی که به دهکهای درآمدی دهم داده می‌شود، ۲۳ برابر یارانه انرژی است که به دهک درآمدی اول داده می‌شود.
وی با بیان اینکه از آغاز اجرای قانون هدفمندسازی یارانهها، نزدیک به ۱۱ سال می‌‌‌گذرد، اظهار کرد: بیش از ۷۱ میلیون نفر در کشور یارانه می‌‌‌گیرند و تقریبا همه گروه‌‌‌های درآمدی از یارانه نقدی (یارانه آشکار) برخوردار می‌‌‌شوند که این با ارتقای عدالت اجتماعی مغایر است و شناسایی نشدن دقیق دهکهای پایین یکی از مشکلات برخورداری از یارانههای نقدی است.
