"شانگهای" توازن قدرت با بلوک غرب

محمد انیسی طهرانی
کارشناس سیاست بین‌الملل

اجلاس شورای سازمان همکاری شانگهای (SCO) در بیستمین سالگرد تاسیس آن (2001)، روزهای پنج شنبه و جمعه (16 و 17 سپتامبر) در «دوشنبه» پایتخت تاجیکستان برگزار شد. این سازمان از ماهیت اتحاد امنیتی، سیاسی و اقتصادی اوراسیا (اروپا و آسیا) برخوردار است . البته پیش از آن ابتدا «شانگهای 5» در سال 1996 توسط رهبران چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان با هدف برقرار کردن موازنه در برابر نفوذ آمریکا و ناتو در منطقه پایه گذاری شد. مدتی بعد، ازبکستان هم به این سازمان پیوست و این سازمان رسما به «سازمان همکاری شانگهای» تغییر نام داد. وسعت جغرافیایی کشورهای عضو سازمان شانگهای حدود 60 میلیون کیلومتر مربع و جمعیت آن حدود سه میلیارد نفر است. به عبارتی دیگر حدود یک سوم مساحت و جمعیت جهان را در بر گرفته است.
اعضای اصلی این سازمان عبارتند از چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ازبکستان، پاکستان، هند و ایران، عضویت کامل کشورمان در نشست اخیر موفقیت بزرگی برای سیاست خارجی دولت سیزدهم محسوب می‌شود. ایران در سال 2005 به عنوان عضو ناظر در سازمان همکاری پذیرفته شد و در سال 2008 درخواست عضویت کامل کرد اما یکی از موانع مهم تحریم های سازمان ملل بود، طبق قوانین سازمان همکاری شانگهای، کشوری که تحت تحریم شورای امنیت باشد نمی تواند به عضویت کامل در آید که در سال 2015 این تحریم ها برطرف شد و با پیگیری های رئیس جمهور محترم این مهم به سرانجام مطلوب خود دست یافت.
یکی از وظایف اصلی این سازمان همکاری، بحث و اتخاذ اقدامات مشترک در مورد مسائل امنیتی منطقه است. بیست سال پس از تاسیس؛ «شانگهای» وضعیت امنیتی آسیای مرکزی را برخلاف خاور میانه بطور موفقیت آمیزی تضمین کرده است اگرچه خطرهای بالقوه هنوز باقی مانده اند. «دینگ شیائوکسینگ» مدیر موسسه اوراسیا از موسسات روابط بین الملل معاصر چین به «گلوبال تایمز» می‌گوید: «سازمان همکاری شانگهای نقش مهمی در افزایش امنیت و توسعه اقتصادی منطقه داشته است».
وی می افزاید: «با این حال، با خروج غیر مسوولانه و هرج ومرج گونه نیروهای غربی به سرکردگی آمریکا از افغانستان کشورهای منطقه با تهدیدهای متعددی مانند موضوع پناهجویان، تروریسم و احتمال گسترش توزیع مواد مخدر روبرو هستند».
ایران کشوری قدرتمند و تأثیرگذار است که بدون مشارکت «تهران» نمی توان مشکلات امنیتی منطقه را به طور کامل حل کرد. به عنوان مثال، بدون ایران، بعید است که شرایط افغانستان به سمت بهبود تغییر یابد. بیست و یکمین نشست شورای سران کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای یک هفته پس از اعلام حکومت موقت توسط طالبان در حالی برگزار شد که افغانستان عضو ناظر سازمان و یکی از محورهای اصلی مباحث این اجلاس، را به خود اختصاص داده بود. اعضای شانگهای از طالبان انتظار قطع کامل ارتباط با همه گروه های تروریستی، بحث در مورد برنامه های عملی و سازوکارهای جدید در بازسازی افغانستان را دارند.
«ژو ویلی»، مدیر موسسه مطالعات خاورمیانه در دانشگاه مطالعات بین المللی شانگهای چین معتقد است: با توجه به اینکه ایران و پاکستان اصلی ترین میزبانان پناهجویان افغان هستند، این دو احتمالا با نفوذ ترین کشورها در افغانستان می باشند. عضویت دائم ایران در سازمان شانگهای، همکاری بیشتری در زمینه به اشتراک گذاشتن اطلاعات و عملیات هماهنگ با دیگر کشورهای عضو به ارمغان خواهد آورد. این موضوع محدودیت جدی برای افزایش احتمالی افراط گرایی در وضعیت آینده افغانستان ایجاد خواهد کرد.
از جنبه دیگر استفاده از ظرفیت های قابل توجه همکاری های اقتصادی این سازمان با عنایت به رویکرد دیپلماسی و سیاست خارجی دولت جدید ایران با آسیا و کشورهای همسایه جذابیت بسیاری به همراه دارد.
به این معنی که سهم سه قدرت اقتصادی مطرح عضو سازمان همکاری شانگهای در «تولید ناخالص داخلی جهانی» در سال 2021 به ترتیب چین با 18.78% (هیجده و هفتاد و هشت صدم درصد)، هند با 7،19% (هفت و نوزده صدم درصد) و روسیه با 3،05% (سه و پنج صدم درصد) برآورد می شود. به تعبیری دیگر این سه کشور حدود 29 درصد تولید ناخالص در اقتصاد جهانی را برعهده دارند. این درحالی است که سهم آمریکا از تولید ناخالص داخلی جهانی در سال 2021، رقم 15،97% (پانزده و نود و هفت صدم درصد) و اتحادیه اروپا 14،74% (چهارده و هفتاد و چهار صدم درصد) پیش بینی می شود. البته باید به این نکته ظریف توجه داشت که استفاده از این ظرفیت های عظیم اقتصادی توسط اعضای شانگهای مستلزم عادی سازی یا حداقل مدیریت کاهش تنش در روابط با دیگر بلوک های قدرت در نظام بین الملل می باشد.
یکی از دستاوردهای مهم دفاعی سازمان همکاری شانگهای برقراری توازن قوا با قدرت های غربی به ویژه ایالات متحده است. نمونه اخیر آن پیمان دفاعی «آکوس» (AUKUS) که انگلیس، آمریکا و استرالیا در تلاش برای مقابله با قدرت فزاینده چین جهت به اشتراک گذاشتن فناوری های پیشرفته دفاعی طراحی کرده اند، می باشد. این شراکت به استرالیا این امکان را می دهد که برای اولین بار زیر دریایی هایی با نیروی محرکه هسته ای بسازد. این سه کشور با ذهنیت جنگ سرد و تعصبات عقیدتی نگران رشد قدرت و حضور نظامی چین در منطقه اقیانوس هند و آرام هستند.
البته در خاتمه باید به این نکته توجه داشت که وجود چالش هایی در درون سازمان همکاری شانگهای، در صورت کم توجهی، کارآیی موثر آن را در معرض تهدید قرار می دهد از جمله شکاف عظیم موجود میان اعضای سازمان به لحاظ قدرت و توان اثرگذاری میباشد. این در حالی است که یکی از شروط کارآمدی سازمان های بین المللی، توازن نسبی قدرت میان اعضا یا بلوک های موجود در هر سازمان است. اما در شانگهای از یک طرف چین و روسیه با فاصله زیاد اثرگذارتر از بقیه اعضا بوده و از سوی دیگر، بلوک بندی قدرتمندی وجود ندارد. بنابراین، رویکرد چین و روسیه در شکل گیری راهبرد سازمان شانگهای در قبال موضوعات مورد توجه آن بسیار موثر است.