تغییرات آب و هوایی تهدید «اقتصاد مواد غذایی»

محمد انیسی طهرانی
پژوهشگر اقتصادی

گرمای هوا، طوفان های قوی، خشکسالی، جنگ، سیل، تغییر الگوی بارندگی و ... متغیرهایی هستند که بر قیمت و در دسترس بودن مواد غذایی مانند گندم، ذرت، سیب زمینی و ... تاثیر و امنیت غذایی را در معرض خطر قرار می دهند. اقتصاد غذا از دو طرف: اول؛ کشاورزان تولید کننده و دوم؛ امنیت در بخش مصرف کنندگان، قابل تفکیک اما کاملا با یکدیگر مرتبط می باشند. برهم خوردن دو سوی معادله آسیب جدی بر سوی دیگر بر جای می گذارد. نمونه هایی برای روشن شدن موضوع، قابل ذکر است. در بخش اول، یعنی تولید مواد غذایی: افزایش شدت و فراوانی رویدادهای غیر معمول آب و هوایی، تولید محصولات کشاورزی را با تهدید روبه‌رو و در این میان گندم و سایر محصولات غلات، آسیب پذیرتر هستند. در دشت های بزرگ، جایی که بیشتر گندم ایالات متحده برداشت می شود، خشکسالی باعث کاهش محصولات زمستانی شد. «کارولین دیمیتری»، استاد مطالعات تغذیه و مواد غذایی در دانشگاه نیویورک، در این رابطه می گوید: تقریبا هر محصول کشاورزی که در ایالات متحده کشت می شود با خطر آب و هوایی مواجه است. این موضوع زمانی اهمیت بیشتر پیدا می‌کند که آمریکا توان پُر کردن شکاف کمبود جهانی در عرضه گندم به دلیل بحران اوکراین را ندارد. تاثیر آب و هوا بر تولید محصولات غلات، فراتر از ایالات متحده است. در هند، یک موج گرمای شدید در طول بهار به محصول گندم آسیب وارد کرد و دولت هند صادرات این نوع غلات را ممنوع و این موضوع افزایش بیشتر قیمت ها را موجب شدن. نتایج یک مطالعه توسط «ناسا» (سازمان ملی هوانوردی و فضایی ایالات متحده)، مشخص می کند که تغییرات آب و هوایی می تواند به طور جدی بر تولید جهانی ذرت و گندم در اوایل سال 2030 تاثیر بگذارد و برآورد می شود که عملکرد تولید ذرت تا 24 درصد کاهش یابد. محصولات کشاورزی که شاید لوکس به نظر برسند مانند قهوه و کاکائو، از آثار سوء تغییرات آب و هوایی در امان نیستند بطوریکه در کشورهایی که این محصولات کشت می‌شوند به دلیل فقر شدید کشاورزان، آسیب به کشت، باعث فقر بیشتر کشاورزان می شود. بین آوریل (فروردین) 2020 و دسامبر (آذر) 2021، پس از خشکسالی و یخبندان که محصولات کشاورزی را در برزیل، بزرگترین کشور تولید کننده قهوه در جهان، نابود کرد، قیمت قهوه 70 درصد افزایش یافت. پیامدهای اقتصادی می تواند عمیق باشد، زیرا تخمین زده می شود که 120 میلیون نفر از فقیر ترین افراد جهان برای بقای خود به تولید قهوه وابسته هستند. همچنین آب و هوای خشک تر، تولید کاکائو را در غرب آفریقا که تهیدست ترین کشاورزان ساکن هستند، با خطر روبه‌رو کرده است. اما در سوی دوم شامل امنیت غذایی در بخش مصرف کنندگان، جنگ روسیه و اوکراین؛ در حالی که ایالات متحده و اروپا به تحریم های بیشتر علیه روسیه فکر می‌کنند تا مسکو را از درآمدی که بودجه جنگ را تامین می کند، محروم نگه دارند، نگرانی فزاینده‌ای وجود دارد که پیامدهای آن به شدت یافتن گرسنگی در سراسر جهان دامن می‌زند که به آسانی قابل جبران نخواهد بود. بیشتر غلات و کودهای مصرفی در جهان از روسیه، اوکراین و بلاروس به سایر کشورها ارسال می شوند.
روسیه و اوکراین مجموعا 30 درصد گندم و 75 درصد روغن آفتابگردان جهان را صادر می کنند. قطع این منابع، همراه با عدم اطمینان در مورد مدت و دامنه تحریم های غرب، سایر دولت را بر آن داشته است تا برای ذخیره کالا، مسیر صادرات را مسدود کنند. بانک جهانی در آخرین گزارش چشم انداز اقتصاد جهانی خود اعلام کرد که تقریبا نیمی از مردم کشورهای کم درآمد با کمبود مواد غذایی مواجه هستند که اغلب منجر به ناآرامی‌های اجتماعی می شود. «دیوید مالپاس»، رئیس بانک جهانی که در اوایل ژوئن (خرداد – تیر) نسبت به رکود تورمی جهانی هشدار داد و گفت: «خطر شدید سوء تغذیه و تشدید گرسنگی و حتی قحطی در برخی مناطق وجود دارد». مردم در اقتصادهای نوظهور اغلب بخش عمده ای از بودجه روزانه خود را صرف غذا می‌کنند و این هزینه ها در حال افزایش است. بر اساس گزارش سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد، قیمت مواد غذایی در ماه مه (اردیبهشت – خرداد) نسبت به سال گذشته نزدیک به 30 درصد افزایش یافته است. افزایش شدید قیمت کود، ناشی از تحریم‌های روسیه و بلاروس، همراه با قیمت‌های بالای جهانی انرژی، با گران‌تر کردن تولید و حمل و نقل مواد غذایی در سراسر جهان، دامنه کمبود مواد غذایی را گسترش داده است. «آنتونیو گوترش»، دبیرکل سازمان ملل معتقد است، بدون کود، کمبود از ذرت و گندم به تمام محصولات اصلی از جمله برنج سرایت خواهد کرد و تأثیرات مخربی بر میلیاردها نفر در آسیا و آمریکای جنوبی نیز خواهد گذاشت. «یان میچل»، از مرکز توسعه جهانی، معتقد است که اوکراین به یک آهنربای جهانی برای جذب کمک‌های بشر دوستانه تبدیل شده است که به ضرر کشورهای کم درآمد در خاورمیانه، آفریقا و آمریکای مرکزی است که پیش تر با ناامنی غذایی مواجه بودند و اکنون باید با مشکلات بسیار از جمله افزایش قیمت ها مقابله کنند، وی تاکید کرد که حل مناقشه و رفع تحریم ها باید در دستور کار قرار گیرد. اما در رابطه با ایران، درصد تغییر متوسط قیمت برخی از اقلام خوراکی در ماه خرداد 1401 نسبت به ماه مشابه سال قبل (1400) که توسط مرکز آمار ایران منتشر شد حکایت از افزایش بسیار بالای برخی از کالاهای خوراکی از جمله روغن مایع با 332.3 درصد - روغن نباتی جامد 272،2 - برنج ایرانی 164،2 – ماست پاستوریزه 127،2 درصد – پنیر ایرانی پاستوریزه 125،9 – شیر پاستوریزه 93 درصد دارد. روشن است که علت این افزایش قیمت ها منحصرا محدود به تورم جهانی نیست بلکه ریشه های دیگری دارد اما نکته مهم اینکه اقلام بالا، جزء سبد کالاهای ضروری خانوار می‌باشند. حکمرانی مبتنی بر خِرد اقتضاء می کند هر دولتی صرف نظر از گرایش های فکری، دسترسی عموم اقشار جامعه را به کالاهای ضروری به منظور تامین سلامت جسم و روح افراد فراهم کند. روش عاقلانه ای که از ابتلا به بیماری‌ها و هزینه های گران قیمت درمان در آینده پیشگیری خواهد کرد.