آسیب احتمالی اقتصاد با «مازاد تجاری»

محمد انیسی طهرانی
کارشناس سیاست بین‌الملل

«مازاد تجاری» از موضوعات مهم صادرات و واردات در اقتصاد ملی و همچنین تجارت بین الملل است. اگر صادرات یک کشور بیش از واردات باشد، به معنی تراز مثبت تجاری و انباشت ذخایر ارزی است. در نگاه اجمالی این پدیده ای بسیار مطلوب در اقتصاد ملی است که هر کشور آرزوی آن را در سر می‌پروراند اما اگر ژرف‌تر به موضوع نگاه شود، ممکن است به نتایجی متفاوت دیگر دست یابیم. محور این یادداشت بررسی مازاد تجاری روسیه و چین و پیامدهای آن می باشد. البته این دو کشور بسیار متفاوت هستند، چین یک قدرت بزرگ مطرح در جهان که تاکنون نظم بین المللی شکل گرفته پس از جنگ جهانی دوم را با چالش رو برو نکرده و اقتصاد آن در برخی از زمینه ها از ایالات متحده پیشی گرفته است. اما روسیه از نظر اقتصادی یک قدرت درجه سوم و رویدادهای پس از 24 فوریه (حمله روسیه به اوکراین) نشان می دهد که ارتش این کشور ضعیف تر از آن چیزی است که اکثر ناظران تصور می کردند. اما نقطه مشترک چین و روسیه این است که هر دو در حال حاضر مازاد تجاری بسیار زیادی دارند. ایده ای رایج که به شدت مورد علاقه «دونالد ترامپ» بود بطوریکه در همه دوران ریاست جمهوری خود سعی کرد با افزایش تعرفه های سنگین بر روی کالاهای وارداتی به ایالات متحده از سوی چین و اتحادیه اروپا، تراز تجاری را به نفع آمریکا تغییر دهد. به عبارتی کشوری که بیش از خرید اش، می‌فروشد به نوعی «برنده» محسوب می شود. اما آیا این مازادها نشانه قدرت هستند؟ آیا سرشت وجود مازاد تجاری به نفع ارکان متنوع اقتصاد است؟ در هر دو مورد پاسخ منفی است. ابتدا با روسیه آغاز می کنیم که مازاد تجاری آن از زمان شروع جنگ اوکراین افزایش یافته است. به چه معنی؟ پاسخ اینکه این افزایش تا حد زیادی نتیجه تحریم‌های اقتصادی غرب است که به طرز قابل توجهی موثر بوده است. هنگام آغاز تهاجم، درخواست‌های گسترده ای برای تحریم صادرات نفت و گاز روسیه مطرح شد. اما در واقع، روسیه برای حفظ صادرات خود مشکل چندانی نداشته بطوریکه مشتریان خود را از اروپا به آسیا و بویژه دو خریدار عمده نفت خام، هند و چین تغییر و با تخفیف ویژه به فروش می رساند. افزایش قیمت های انرژی هم به کمک روسیه آمد بطوریکه شاخص قیمت نفت بِرنت که در ابتدای ژانویه 2022 (دی 1400) حدود 75 دلار در هر بشکه معامله می شد یک ماه پس از آغاز تهاجم روسیه، در ماه مارس (اسفند 1400) سقف 130 دلار را هم لمس کرد. قیمت های بالای جهانی به این معنی است که هنوز پول زیادی به خزانه مسکو وارد می شود. اما روی دیگر سکه، تحریم ها توانایی روسیه برای واردات به ویژه برای خرید نهاده های مهم صنعتی تضعیف کرده است. فقط دو نمونه حکایت از آن دارد که خطوط هوایی روسیه برخی از هواپیماهای خود را به دلیل کمبود قطعات یدکی که دیگر نمی‌توانند خریداری کنند، زمین گیر کرده اند. همچنین غول فناوری چند ملیتی مستقر در ایالات متحده «شرکت دل» Dell Technologies 27 آگوست (5 شهریور) اعلام کرد که به طور کامل فعالیت خود را در روسیه متوقف کرده است، این در شرایطی است که شمار قابل توجهی از سرورهای روسیه مربوط به این نشان فناوری می باشد. در نهایت دل به لیست بیش از 300 شرکت جهانی پیوست که از بازار روسیه خارج شده اند. بنابراین، مازاد تجاری روسیه در واقع خبر بدی برای ولادیمیر پوتین است، نشانه ای از این که کشوراش در استفاده از پول نقد برای خرید کالاهایی که حتی برای ادامه فعالیت های جنگ به آن نیاز دارد، مشکل دارد. اما مورد چین متفاوت است؛ مازاد تجاری آن نتیجه مشکلات داخلی بلند مدت است. علیرغم اینکه تجربه چین در خروج از «فقر» برنامه بسیار موفقی بوده است به طوری که ظرف 40 سال 800 میلیون نفر را از فقر مطلق خارج کرده و دسترسی آن ها را به نظام های بهداشت، درمان، آموزش و حداقل کیفیت زندگی آبرومندانه فراهم کرده است، اما ناظران خارجی معتقد هستند که پیش مدتی است که حجم کمی از درآمد ملی چین برای عموم مردم هزینه می شود، بنابر این هزینه های مصرف کننده علیرغم رشد سریع اقتصاد چین، اندک باقی مانده است. به عبارتی دیگر، شهروندان چینی به نسبت سهم خود در تولید ناخالص داخلی از مزایای رفاه و استفاده از کالاهای مصرفی محروم می باشند. به این دلیل که دولت پکن با هدایت و تخصیص اعتبار پول ارزان به سرمایه‌گذاری‌های خاص و بیش از همه بازار مسکن که با بدهی های بسیار روبرو است، سعی کرده کم و بیش حفظ اشتغال را تضمین کند. اما پیامدهای این اقدام ابتدا قدرت خرید و تقاضا در میان شهروندان را کاهش داده دیگر اینکه، فساد را هم گسترده تر کرده است بطوریکه مقامات چین در حال بررسی عملکرد روسای فعلی و سابق در سه شرکت دولتی مستغلات به دلیل انجام تخلفات مشکوک در بحبوحه بحران املاک هستند که بیش از یک سال است دومین اقتصاد بزرگ جهان را تحت تاثیر قرار داده است. البته در شرایط کنونی، تقاضای ضعیف چین، ناخواسته نعمتی برای بقیه جهان است. بطوریکه امروز که اقتصاد جهان از عرضه ناکافی کالا رنج می برد و منجر به افزایش نرخ تورم در بسیاری از کشورها شده، اگر تقاضای چین قوی بود، فشار تورم جهانی بیشتر می‌شد. پس چه مواردی را می توانیم از مازاد تجاری آنها بیاموزیم؟ همانطور که در این یادداشت اشاره شد تمرکز بر شاخص «مازاد تجاری» بدون توجه به سایر مولفه های اقتصادی، به معنی موفقیت نمی باشد. اقتصاد یک زنجیره بهم پیوسته ای است که هدف آن تامین رفاه، سرزندگی جامعه و حفظ محیط زیست است. گسست یک حلقه از این زنجیره، بر سایر روندها، تاثیر نامطلوب بر جا می گذارد.