بازخوانی آئین های ویژه شب یلدا در فرهنگ ایرانی ها
شب یلدا زمان میان غروب آفتاب ۳۰ آذر ماه به عنوان آخرین روز پاییز تا طلوع آفتاب در اول ماه دی به عنوان نخستین روز زمستان است که به باور ایرانیان باستان شب یلدا شب زایش خورشید است و این در حالی است که این شب تنها حدود یک دقیقه با شب‌های قبل و بعد خود فرق دارد.
یلدا آیینی با پیشینه ای بیش از هزاران سال و از کهن‌ترین سنت های ایرانی محسوب می شود که در آن ایرانیان پایان بلندترین شب سال و فصل برگ ریزان را مقدمه ای بر میلاد نور و روشنایی دانسته و پیروزی خورشید بر اهریمن تاریکی را پاس می دارند و جشن می گیرند.
خورشید آخرین روز پاییز که غروب می کند، شبی به قدمت یک آیین بلند آوازه، آغاز می شود که نزد ایرانیان از شکوه و عظمتی خاص برخوردار است. این شب نمادین، آغازی گرم بر زمستان سرد به شمار می رود تا در بلندترین شب سال، دور هم نشستن های صمیمی را رقم بزند.
شب چله از کهن ترین آیین های ایرانیان، همواره با شور و شوقی بسیار عجین است که در یک شب نشینی طولانی و گرم متجلی می شود. گرفتن فال حافظ، تخمه شکستن، خوردن هندوانه و انار در جمع اعضای خانواده و بزرگترهای فامیل از جمله رسومی به شمار می رود که از یلدا تفکیک نمی شود.
*یلدا، مردمی ترین سنت در فرهنگ ایرانیان
هیچ آیینی در جهان نمی تواند زنده بماند، بدون این که زمینه مردمی و فرهنگی آن وجود داشته باشد؛ به عبارتی دیگر اینگونه آیین ها به پیروی از فرهنگ مردم، تداوم می یابند و یلدا از آن گونه سنت هایی محسوب می شود که هزاران سال استمرار یافته است. هر چند در آغاز از شکل آیینی تری برخوردار بود اما با گذشت زمان ضمن حفظ ریشه آیینی، حالت مردمی بیشتری به خود گرفت.
یلدا یا شب «چله بزرگ»، مردمی ترین سنت در فرهنگ مردم ایران به شمار می رود که حتی نوروز با وجود فراگیر بودنش از این لحاظ، قابل مقایسه با آن نیست، چرا که نوروز جنبه های رسمی هم دارد اما یلدا تنها سنتی محسوب می شود که هرگز پا از حوزه فرهنگ مردم فراتر نگذاشته و همواره در میان اعتقاد مردم بوده است، شبی که به گفته پشینیان هیچ مردی مگر با دستانی پر از خرید خوراکی های مختص این شب به خانه نمی رود.
دور هم نشینی در این شب به عنوان یکی از ویژگی های مهم آن، پیوند عمیق تر مردم را با هم رقم می زند. یلدا یک امر فرهنگی محسوب می شود که آداب آن همواره ثابت نیست، پیش از پیدایش غزل های حافظ، مساله تفال در ذات این سنت به شکل دیگری وجود داشت و هر زمان دیگری هم ممکن است چیزی به آن افزوده یا کم شود اما کلیت آن همواره باقی خواهد ماند.
*وجه تسمیه شب یلدا
کلمه یلدا از واژه عربی ولد و تولد گرفته شده است که تاکید بر تولد مهر یا خورشید دارد که پس از شب یلدا، بلندترین روزها پدیدار خواهد شد و بنابر نظر عده ای، یلدا مفهومی سریانی به شمار می رود و برپایه اعتقادی دیگر یلدا واژه ای پارسی و حاصل یک تغییر بر مبنای تحول تدریجی آوای کلام و بر اثر مرور زمان است.
*تاریخچه پیدایش این سنت
در زمینه پیشینه و آغاز پیدایش این گونه سنت ها می توان گفت که این مساله از یک ویژگی طبیعی ریشه می گیرد و به دلیل تغییر فصل ها است، همانگونه که نوروز با آغاز بهار جشن گرفته می شود، شب یلدا نیز با آغاز زمستان معنا می یابد. برای دریافت زمان دقیق تر پیدایش شب یلدا، باید به شب تولد مهر و خورشید اشاره کرد که به زمانی بازمی گردد که آریایی ها به ایران آمدند. بسیاری از آیین های آریایی ها با سنت های داخل فلات ایران با یکدیگر تداخل پیدا کرد، یلدا را می توان خواهر نوروز خواند، چرا که روز نخست زمستان در برخی متون قدیم، «روز نَوَدُم» نوشته شد که یعنی 90 روز به عید نوروز مانده است.
*جایگاه یلدا در ادبیات ایران زمین
یلدا به معنای بلند به شمار می رود و اگر از بُعد شاعرانگی به آن پرداخته شود، شعر شاعران بسیاری به خصوص در گذشته از زیبایی های آن حکایت دارد و بخشی از شعر این سرزمین کهن را به خود اختصاص داده به عنوان مثال یلدا را به گیسوی بلند و قامت کشیده یار تعبیر شده است. خاقانی، سعدی، حافظ، قاآنی و غیره در این ارتباط شعرهای زیادی سروده اند و از این سنت بهره های فراوان برده اند.
*احترام به شب یلدا در فرهنگ ایران
بلندای این شب، گرچه فقط به اندازه یک دقیقه باشد اما به عنوان یک بهانه، ارزش و احترام عمیقی به این سنت بخشیده است. میراث گرانبهایی که شب یلدا از گذشته با خود به همراه داشته و می تواند برای قرن ها و سال های پس از خود نیز به یادگار بگذارد، همان فراهم کردن فرصت با هم بودن انسان ها به شمار می رود.
در فرهنگ ایرانی ها، خانواده اهمیت بسیاری دارد، دور هم نشستن خانوادگی جزو بایدهای این رسم زیبا محسوب و از این نظر به یلدا احترام گذاشته می شود، آن را دوست دارند و به آن دل خوش کرده اند. پیام تمام مردم در این شب، با هم بودن است. در شب یلدا شاید افراد نزد عزیزان و دوستان شان نباشند اما حتی در مسافت های طولانی، معنای همدلی و با هم بودن را زنده نگه می دارند و این راز زیبایی یلدا به شمار می رود.
*حافظ خوانی و تفال از رسوم جدایی ناپذیر شب یلدا
حافظ خوانی به عنوان یکی از سنت های شب یلدا از آداب ارزشمند و مهمی محسوب می شود. ایرانیان بر این باور هستند که حافظ به رازهای درونی آنها آگاهی دارد و با تکیه بر نام این شاعر بلند آوازه و ارزش معنایی نام او که از حفظ کننده می آید، او را حافظ اسرار نهانی خود می دانند و به همین دلیل با تفال به غزل های حافظ شیرازی، او را محرم اسرار خود دانسته، پاسخ نیت های خود را از غزل های او می خواهند و گویا این خواهش را از حافظ دارند تا حافظ، اسرار خصوصی این شب نزد خود باشد.
*پیوند شب یلدا با شعر
پیوند شب یلدا با شعر را شاعران تایید کرده اند و در گذشته بیشتر آنها، قصیده ها و مثنوی های بلند خود را در شب یلدا می سرودند و نام شعر یلدایی بر آن می گذاشتند که این موضوع همچنان نیز وجود دارد.
*پاسداری از ماندگاری این سنت دیرین
رسالت و تلاش رسانه ها مبنی بر ماندگاری این آیین دیرین با بررسی بیشتر این گونه آداب و سنت ها، مایه خرسندی است. گفت وگو با اندیشمندان و پژوهشگران این حوزه، ایجاد فرصت برای ابراز نظر در این مقوله و ارایه دیدگاه آنها در قالب گزارش و مقاله های مختلف در پاسداری از این آیین بسیار موثر است.
شب یلدا، فال‌مان هرچه باشد، باشد ...حال‌مان را دریاب! خیال‌کن حافظ را گشوده‌ای و می‌خوانی: «مژده ای دل که مسیحا نفسی می‌آید».
*علم نجوم و شب یلدا
اسدالله قمری‌نژاد، عضوکمیته نظارت و ارزیابی انجمن نجوم ایران شب یلدا را طولانی‌ترین شب سال توصیف کرد و گفت: این شب نه تنها یک آیین کهن، بلکه به لحاظ علمی و محاسبات نجومی دارای جایگاه ویژه‌ای است و نشان از شناخت دقیق پیشینیان ما از حرکت سالانه خورشید در دستگاه مختصات زمین مرکزی دارد.
وی در این باره توضیح داد: محور زمین 23.5 درجه نسبت به صفحه منظومه شمسی انحراف دارد و این مهم دلیل اصلی بوجود آمدن فصل‌ها است.
قمری‌نژاد ادامه داد: اگر محور زمین، دارای انحراف یا کج‌شدگی نبود، همیشه خورشید به یک حالت به زمین می‌تابید و آب و هوای مناطق مختلف زمین همواره ثابت می‌ماند؛ انحراف مداری زمین باعث شده که در طول گردش سالانه خود به دور خورشید همواره چهارفصل را تجربه کنیم.
وی با بیان اینکه ساکنان زمین در دو نیمکره شمالی و جنوبی اثر این انحراف محوری را در کم و زیاد شدن ارتفاع خورشید در آسمان و کوتاه یا بلند شدن طول روز و شب خود مشاهده می‌کنند، یادآور شد: پیشینیان بر این باور بودند که خورشید در یک مدار دایره‌ای شکل بر کره سماوی به نام دایرةالبروج به دور زمین در حال گردش است و این مدار با استوای سماوی زاویه 23.5 درجه‌ای را می‌سازد.
عضو کمیته نظارت و ارزیابی انجمن نجوم ایران خاطرنشان کرد: این دو دایره عظیمه در دو نقطه همدیگر را قطع می‌کنند و در دو نقطه نیز بیشترین فاصله را از هم پیدا می‌کنند و نقاط مشترک به اعتدال بهاری و پاییزی و دو نقطه جدایی به انقلاب تابستانی و زمستانی مشهور هستند.
وی با تاکید بر اینکه یلدا در واقع قرار گرفتن خورشید در نقطه انقلاب زمستانی است، گفت: نیمکره شمالی در این زمان کوتاه‌ترین روز و بلندترین شب را در طول یک سال به خود می‌بیند. در واقع یلدا زایش روشنایی است و پس از این شب خورشید، آرام آرام در مدار خود به سمت اعتدال بهاری جابجا و ارتفاع خورشید در آسمان بیشتر می‌شود، ضمن آنکه طول روز نیز افزایش خواهد یافت.
قمری‌نژاد با بیان اینکه پس از گذشت حدود 90 روز خورشید به نقطه اعتدال بهاری می‌رسد، اضافه کرد: این مکان، مکانی از خورشید است که طول شبانه‌روز برابر می‌شود و ابتدای سال خورشیدی است و ما از آن به "نوروز" یاد می‌کنیم.
به گفته وی، در این هنگام خورشید از محل دقیق شرق ما طلوع و پس از 12 ساعت در غرب، غروب می‌کند.
*وضعیت خورشید در شب یلدا
مهندس مسعود عتیقی، مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران در خصوص شب یلدا گفت: لحظه غروب خورشید در شامگاه پنج‌شنبه، 30 آذرماه جاری در ساعت 16 و 45 دقیقه است و در بامداد روز جمعه، اول دی ماه خورشید در ساعت 7 و 11 دقیقه طلوع خواهد کرد.
وی ادامه داد: از این رو طولانی‌ترین شب سال با مدت زمان 14 ساعت و 17 دقیقه در شب یلدا رقم می‌خورد.
عتیقی، یلدا را یک واژه سوریانی و به معنای تولد دانست که به زایش مهر تابان اشاره دارد و افزود: آیین شب یلدا در باور ایرانیان باستان به گونه‌ای است که با وجود طولانی بودن این شب، تاریکی در این شب شکست می‌خورد و روشنایی پیروز و "مهر" زاده می‌شود.
وی با تاکید بر اینکه بر این اساس ایرانیان شب یلدا را آغاز خلقت می‌دانستند، اضافه کرد: در برخی منابع گفته شده است که آیین یلدا از حدود 7 تا 8 هزار سال در میان ایرانیان رواج داشته است.
مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران با بیان اینکه آیین شب یلدا از سال 1387 در فهرست آثار ملی ثبت شده است، خاطرنشان کرد: قرار است با همت مسوولان این میراث ماندگار نیاکان پاک این سرزمین به ثبت جهانی نیز برسد.
*درک جنبه‌های نجومی و علمی یلدا برای ایرانیان باستان
عتیقی با بیان اینکه ایرانیان از گذشته‌های دور از تفاوت و بلندای شب یلدا نسبت به شب‌های قبل و بعد از آن آگاهی داشتند، اظهار کرد: این در حالی است که شب یلدا تنها حدود یک دقیقه با شب‌های قبل و بعد خود فرق دارد.
وی ادامه داد: با آغاز زمستان در نیمکره شمالی زمین، ساکنان نیمکره جنوبی کوتاه‌ترین شب و بلندترین روز را در این زمان تجربه خواهند کرد؛ ضمن آنکه آغاز فصل تابستان در نیمکره جنوبی زمین است.
عتیقی اضافه کرد: این در شرایطی است که 12 روز قبل از این تاریخ (شب یلدا) زودترین غروب خورشید رخ داده است و 12 روز بعد از یلدای ایرانی دیرترین طلوع خورشید حادث می‌شود.
وی یادآور شد: ولی این نکته به این معنا نیست که یلدا بلندترین شب سال نباشد؛ چرا که از کم کردن طول روز از 24 ساعت شبانه‌روز، طول شب به دست می‌آید که در حقیقت فاصله میان غروب خورشید تا لحظه طلوع در بامداد روز بعد است که در شب یلدا این زمان بیشترین زمان است.
*انقلاب زمستانی و یلدایی که متولد می‌شود
عتیقی در خصوص ساعت رخ دادن انقلاب زمستانی توضیح داد: با پشت سر گذاشتن اول مهر که برابری شب روز در کل کره زمین است، به مرور در نیمکره شمالی به طول شب‌ها اضافه و از طول روزها کاسته می‌شود، به نحوی که در شب اول زمستان طولانی‌ترین شب سال یا یلدای ایرانی حادث می‌شود.
وی ادامه داد: از دیدگاه ستاره‌شناسی این گونه می‌توان شرح داد که با گردش ظاهری خورشید بر روی کره آسمان و رسیدن خورشید به نقطه انقلاب زمستانی این اتفاق می‌افتد.
این محقق نجومی در این باره توضیح داد: دایره بزرگ "دایرةالبروج" و یا مسیر حرکت ظاهری خورشید بر کره آسمان با استوای آسمانی که آن هم یک دایره بزرگ محسوب می‌شود و از ادامه استوای زمین بر کره آسمان است، زاویه 23.5 درجه می‌سازد.
به گفته وی، به نقاط تقاطع این 2 نقطه (مسیر حرکت ظاهری خورشید و استوای آسمانی) "اعتدالین" می‌گویند که یکی از آنها اعتدالین بهاری و دیگری اعتدال پاییزی است.
عتیقی با تاکید بر اینکه در طرفین نقاط اعتدال، نقاط انقلابین قرار دارد، خاطر نشان کرد: یکی از نقاط انقلابین انقلاب تابستانی و دیگری انقلاب زمستانی است.
وی تاکید کرد: در انقلاب زمستانی خورشید از جنوبی‌ترین نقطه در افق شرق طلوع کرده و در جنوبی‌ترین نقطه غرب آسمان غروب خواهد کرد. بنابراین کمان کوتاهی را در آسمان طی کرده و طول روز کوتاه خواهد شد.
مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران اظهار کرد: بر همین اساس در ساعت 19 و 59 دقیقه روز پنج‌شنبه، 30 آذر ماه "مهر" تابان به نقطه انقلاب زمستانی می‌رسد و زمستان در نیمکره شمالی آغاز می‌شود.
*یادآوری آیین‌های باستانی در آغاز زمستان
عتیقی با تاکید بر اینکه یلدا و مناسبت‌های این چنینی صرفا بهانه‌ای هستند برای یادآوری آیین‌های کهن کشور، گفت: از این طریق ضمن یادآوری هم‌نشینی، همدلی و شاد بودن به هر بهانه، به ما تذکر می‌دهد "تنهایی" که حتی در جهان غرب دیگر الگوی رایجی نیست، در میان مردم و به‌ویژه جوانان کشور شایع است؛ اما مردم از روزگاران گذشته تاکنون در شب چله گرد هم می‌آمدند و ایرانیان با شب زنده‌داری، شاهنامه‌خوانی، کتاب‌خوانی و دیدار بزرگترهای خانواده، قصه‌خوانی و بیان تجربیات بزرگترها به کوچکترها، این شب را سپری می‌کردند.
وی با بیان اینکه در این شب بزرگترها داستان‌های تلخ و شیرین تجربیات خود را برای کوچکترها نقل می‌کردند، خاطرنشان کرد: ولی امروزه حتی در شب‌نشینی مناسبت بزرگی چون یلدا، تلفن همراه، تلویزیون و شبکه‌های اجتماعی این سنت دیرینه و فلسفه وجودی آن را نه تنها اعتلا بخشیده، بلکه کم‌رنگ کرده‌اند.
عتیقی با ابراز تاسف از اینکه امروزه بسیاری از آیین‌های ایرانی از جمله "یلدا" کم محتوا و چه بسا بی‌محتوا شده است، یادآور شد: برای ایجاد ارتباط فرهنگی با جوانان و نوجوانان بهتر است از مناسبت‌های این چنینی برای ترویج فرهنگ همراهی و هم‌کلامی چهره به چهره کمک گرفت و در این مسیر رسانه‌ها می‌توانند نقش موثری ایفا کنند.
*جشن یلدا در ایران امروز
جشن یلدا در ایران امروز نیز با گرد هم آمدن و شب نشینی اعضای خانواده و اقوام در کنار یکدیگر برگزار می شود. آیین شب یلدا یا شب چله، خوردن آجیل مخصوص، هندوانه، انار و شیرینی و میوه‌های گوناگون است که همه جنبهٔ نمادی دارند و نشانهٔ برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی هستند. در این شب هم مثل جشن تیرگان، فال گرفتن از کتاب حافظ مرسوم است. حاضران با انتخاب و شکستن گردو از روی پوکی و یا پری آن، آینده‌گویی می‌کنند.
*شب یلدا در تهران
یلدای تهران با میوه‌های تازه فصل پاییز ، میوه‌های خشک شده تابستان آجیل مخصوص، شیرینی و هندوانه به صبح می‌رسید .
تهرانیان درهمه اعیاد خود سنت حسنه جمع شدن افراد خانواده در منزل بزرگتر خانواده را منظور می کردند و همه فرزندان خانواده در منزل مادر و پدر جمع می‌شدند . از سنن یلدای تهران ، صرف میوه‌های تابستانی از جمله هندوانه است که به دلیل نزدیکی این مراکز کشاورزی با تهران ، میوه هندوانه در خوراکی‌های شب یلدای مردم قرار گرفته است .آجیل شب یلدا نیز از دیگر مصروفات تهرانی‌ها است که ترکیب آن نشانی از اعتقاد و تجربه اهالی تهران قدیم به خواص گوناگون میوه‌های خشک شده است که با عنوان "آخشیج "(تضادها) کاربرد داشته است . ولی تهرانی‌ها شب یلدا را همه ساله جشن می‌گیرند تا سنت‌های زیبای قدیم در لابلای زندگی مدرنیته شهرنشینیشان حفظ شود.
*تجمل گرایی در شب یلدا
متاسفانه امروز شرایط دگرگون شده است، تجمل‌گرایی و چشم و همچشمی بر یلدای ایرانی، سایه انداخته است.
چشم و هم چشمی و تمایل به هزینه تراشی‌های بسیار برخی از خانواده‌ها، شب یلدا را به شبی پرخرج در سال تبدیل کرده است. آداب و رسوم خوش بلندترین شب سال به مهمانی‌های تجملاتی تغییر شکل داده و ماهیت اصلی خود را از دست داده است. ما فراموش کرده‌ایم حافظ خوانی و تفال به دیوان او رسم زیبایی بود، گویی نمی‌دانیم دورهم بودن و سادگی و صمیمیت این مراسم، راز حفظ این آیین خوش در طی قرن‌هاست.
از چند هفته مانده به این شب، یکی به‌دنبال خرید آجیل شب یلداست و دیگری به فکر تدارک چند جور غذا و آن یکی دنبال هندوانه مربعی شکل برای تزئین مراسمش. بماند که عده ای دیگر به‌دنبال پیامک تبریک شب یلدا هستند یا با گرفتن فال قهوه می‌خواهند اطرافیان‌شان را به اصطلاح غافلگیر کنند.
انگار فراموش کرده‌ایم که یلدا را بدون هندوانه‌های مربعی شکل و آجیل‌های تزئین شده گران قیمت هم می‌توان گذراند. یادمان رفته است یلدا بهانه با هم بودن است و پیامک بازی و دیدار دوستان یا تزئین هندوانه و طبقی از میوه‌های رنگارنگ هیچ ربطی به آیین این مراسم ندارد.چون تجملات زیاد اجازه نمی‌دهد این رسم زیبا برگزار شود و تهیه میوه، آجیل، شیرینی و شام آنچنانی چیزی است که از توان بسیاری از خانواده‌ها خارج است.
خورشید آخرین روز پاییز که غروب می کند، شبی به قدمت یک آیین بلند آوازه، آغاز می شود که نزد ایرانیان از شکوه و عظمتی خاص برخوردار است. این شب نمادین، آغازی گرم بر زمستان سرد به شمار می رود تا در بلندترین شب سال، دور هم نشستن های صمیمی را رقم بزند.
شب چله از کهن ترین آیین های ایرانیان، همواره با شور و شوقی بسیار عجین است که در یک شب نشینی طولانی و گرم متجلی می شود. گرفتن فال حافظ، تخمه شکستن، خوردن هندوانه و انار در جمع اعضای خانواده و بزرگترهای فامیل از جمله رسومی به شمار می رود که از یلدا تفکیک نمی شود.
*یلدا، مردمی ترین سنت در فرهنگ ایرانیان
هیچ آیینی در جهان نمی تواند زنده بماند، بدون این که زمینه مردمی و فرهنگی آن وجود داشته باشد؛ به عبارتی دیگر اینگونه آیین ها به پیروی از فرهنگ مردم، تداوم می یابند و یلدا از آن گونه سنت هایی محسوب می شود که هزاران سال استمرار یافته است. هر چند در آغاز از شکل آیینی تری برخوردار بود اما با گذشت زمان ضمن حفظ ریشه آیینی، حالت مردمی بیشتری به خود گرفت.
یلدا یا شب «چله بزرگ»، مردمی ترین سنت در فرهنگ مردم ایران به شمار می رود که حتی نوروز با وجود فراگیر بودنش از این لحاظ، قابل مقایسه با آن نیست، چرا که نوروز جنبه های رسمی هم دارد اما یلدا تنها سنتی محسوب می شود که هرگز پا از حوزه فرهنگ مردم فراتر نگذاشته و همواره در میان اعتقاد مردم بوده است، شبی که به گفته پشینیان هیچ مردی مگر با دستانی پر از خرید خوراکی های مختص این شب به خانه نمی رود.
دور هم نشینی در این شب به عنوان یکی از ویژگی های مهم آن، پیوند عمیق تر مردم را با هم رقم می زند. یلدا یک امر فرهنگی محسوب می شود که آداب آن همواره ثابت نیست، پیش از پیدایش غزل های حافظ، مساله تفال در ذات این سنت به شکل دیگری وجود داشت و هر زمان دیگری هم ممکن است چیزی به آن افزوده یا کم شود اما کلیت آن همواره باقی خواهد ماند.
*وجه تسمیه شب یلدا
کلمه یلدا از واژه عربی ولد و تولد گرفته شده است که تاکید بر تولد مهر یا خورشید دارد که پس از شب یلدا، بلندترین روزها پدیدار خواهد شد و بنابر نظر عده ای، یلدا مفهومی سریانی به شمار می رود و برپایه اعتقادی دیگر یلدا واژه ای پارسی و حاصل یک تغییر بر مبنای تحول تدریجی آوای کلام و بر اثر مرور زمان است.
*تاریخچه پیدایش این سنت
در زمینه پیشینه و آغاز پیدایش این گونه سنت ها می توان گفت که این مساله از یک ویژگی طبیعی ریشه می گیرد و به دلیل تغییر فصل ها است، همانگونه که نوروز با آغاز بهار جشن گرفته می شود، شب یلدا نیز با آغاز زمستان معنا می یابد. برای دریافت زمان دقیق تر پیدایش شب یلدا، باید به شب تولد مهر و خورشید اشاره کرد که به زمانی بازمی گردد که آریایی ها به ایران آمدند. بسیاری از آیین های آریایی ها با سنت های داخل فلات ایران با یکدیگر تداخل پیدا کرد، یلدا را می توان خواهر نوروز خواند، چرا که روز نخست زمستان در برخی متون قدیم، «روز نَوَدُم» نوشته شد که یعنی 90 روز به عید نوروز مانده است.
*جایگاه یلدا در ادبیات ایران زمین
یلدا به معنای بلند به شمار می رود و اگر از بُعد شاعرانگی به آن پرداخته شود، شعر شاعران بسیاری به خصوص در گذشته از زیبایی های آن حکایت دارد و بخشی از شعر این سرزمین کهن را به خود اختصاص داده به عنوان مثال یلدا را به گیسوی بلند و قامت کشیده یار تعبیر شده است. خاقانی، سعدی، حافظ، قاآنی و غیره در این ارتباط شعرهای زیادی سروده اند و از این سنت بهره های فراوان برده اند.
*احترام به شب یلدا در فرهنگ ایران
بلندای این شب، گرچه فقط به اندازه یک دقیقه باشد اما به عنوان یک بهانه، ارزش و احترام عمیقی به این سنت بخشیده است. میراث گرانبهایی که شب یلدا از گذشته با خود به همراه داشته و می تواند برای قرن ها و سال های پس از خود نیز به یادگار بگذارد، همان فراهم کردن فرصت با هم بودن انسان ها به شمار می رود.
در فرهنگ ایرانی ها، خانواده اهمیت بسیاری دارد، دور هم نشستن خانوادگی جزو بایدهای این رسم زیبا محسوب و از این نظر به یلدا احترام گذاشته می شود، آن را دوست دارند و به آن دل خوش کرده اند. پیام تمام مردم در این شب، با هم بودن است. در شب یلدا شاید افراد نزد عزیزان و دوستان شان نباشند اما حتی در مسافت های طولانی، معنای همدلی و با هم بودن را زنده نگه می دارند و این راز زیبایی یلدا به شمار می رود.
*حافظ خوانی و تفال از رسوم جدایی ناپذیر شب یلدا
حافظ خوانی به عنوان یکی از سنت های شب یلدا از آداب ارزشمند و مهمی محسوب می شود. ایرانیان بر این باور هستند که حافظ به رازهای درونی آنها آگاهی دارد و با تکیه بر نام این شاعر بلند آوازه و ارزش معنایی نام او که از حفظ کننده می آید، او را حافظ اسرار نهانی خود می دانند و به همین دلیل با تفال به غزل های حافظ شیرازی، او را محرم اسرار خود دانسته، پاسخ نیت های خود را از غزل های او می خواهند و گویا این خواهش را از حافظ دارند تا حافظ، اسرار خصوصی این شب نزد خود باشد.
*پیوند شب یلدا با شعر
پیوند شب یلدا با شعر را شاعران تایید کرده اند و در گذشته بیشتر آنها، قصیده ها و مثنوی های بلند خود را در شب یلدا می سرودند و نام شعر یلدایی بر آن می گذاشتند که این موضوع همچنان نیز وجود دارد.
*پاسداری از ماندگاری این سنت دیرین
رسالت و تلاش رسانه ها مبنی بر ماندگاری این آیین دیرین با بررسی بیشتر این گونه آداب و سنت ها، مایه خرسندی است. گفت وگو با اندیشمندان و پژوهشگران این حوزه، ایجاد فرصت برای ابراز نظر در این مقوله و ارایه دیدگاه آنها در قالب گزارش و مقاله های مختلف در پاسداری از این آیین بسیار موثر است.
شب یلدا، فال‌مان هرچه باشد، باشد ...حال‌مان را دریاب! خیال‌کن حافظ را گشوده‌ای و می‌خوانی: «مژده ای دل که مسیحا نفسی می‌آید».
*علم نجوم و شب یلدا
اسدالله قمری‌نژاد، عضوکمیته نظارت و ارزیابی انجمن نجوم ایران شب یلدا را طولانی‌ترین شب سال توصیف کرد و گفت: این شب نه تنها یک آیین کهن، بلکه به لحاظ علمی و محاسبات نجومی دارای جایگاه ویژه‌ای است و نشان از شناخت دقیق پیشینیان ما از حرکت سالانه خورشید در دستگاه مختصات زمین مرکزی دارد.
وی در این باره توضیح داد: محور زمین 23.5 درجه نسبت به صفحه منظومه شمسی انحراف دارد و این مهم دلیل اصلی بوجود آمدن فصل‌ها است.
قمری‌نژاد ادامه داد: اگر محور زمین، دارای انحراف یا کج‌شدگی نبود، همیشه خورشید به یک حالت به زمین می‌تابید و آب و هوای مناطق مختلف زمین همواره ثابت می‌ماند؛ انحراف مداری زمین باعث شده که در طول گردش سالانه خود به دور خورشید همواره چهارفصل را تجربه کنیم.
وی با بیان اینکه ساکنان زمین در دو نیمکره شمالی و جنوبی اثر این انحراف محوری را در کم و زیاد شدن ارتفاع خورشید در آسمان و کوتاه یا بلند شدن طول روز و شب خود مشاهده می‌کنند، یادآور شد: پیشینیان بر این باور بودند که خورشید در یک مدار دایره‌ای شکل بر کره سماوی به نام دایرةالبروج به دور زمین در حال گردش است و این مدار با استوای سماوی زاویه 23.5 درجه‌ای را می‌سازد.
عضو کمیته نظارت و ارزیابی انجمن نجوم ایران خاطرنشان کرد: این دو دایره عظیمه در دو نقطه همدیگر را قطع می‌کنند و در دو نقطه نیز بیشترین فاصله را از هم پیدا می‌کنند و نقاط مشترک به اعتدال بهاری و پاییزی و دو نقطه جدایی به انقلاب تابستانی و زمستانی مشهور هستند.
وی با تاکید بر اینکه یلدا در واقع قرار گرفتن خورشید در نقطه انقلاب زمستانی است، گفت: نیمکره شمالی در این زمان کوتاه‌ترین روز و بلندترین شب را در طول یک سال به خود می‌بیند. در واقع یلدا زایش روشنایی است و پس از این شب خورشید، آرام آرام در مدار خود به سمت اعتدال بهاری جابجا و ارتفاع خورشید در آسمان بیشتر می‌شود، ضمن آنکه طول روز نیز افزایش خواهد یافت.
قمری‌نژاد با بیان اینکه پس از گذشت حدود 90 روز خورشید به نقطه اعتدال بهاری می‌رسد، اضافه کرد: این مکان، مکانی از خورشید است که طول شبانه‌روز برابر می‌شود و ابتدای سال خورشیدی است و ما از آن به "نوروز" یاد می‌کنیم.
به گفته وی، در این هنگام خورشید از محل دقیق شرق ما طلوع و پس از 12 ساعت در غرب، غروب می‌کند.
*وضعیت خورشید در شب یلدا
مهندس مسعود عتیقی، مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران در خصوص شب یلدا گفت: لحظه غروب خورشید در شامگاه پنج‌شنبه، 30 آذرماه جاری در ساعت 16 و 45 دقیقه است و در بامداد روز جمعه، اول دی ماه خورشید در ساعت 7 و 11 دقیقه طلوع خواهد کرد.
وی ادامه داد: از این رو طولانی‌ترین شب سال با مدت زمان 14 ساعت و 17 دقیقه در شب یلدا رقم می‌خورد.
عتیقی، یلدا را یک واژه سوریانی و به معنای تولد دانست که به زایش مهر تابان اشاره دارد و افزود: آیین شب یلدا در باور ایرانیان باستان به گونه‌ای است که با وجود طولانی بودن این شب، تاریکی در این شب شکست می‌خورد و روشنایی پیروز و "مهر" زاده می‌شود.
وی با تاکید بر اینکه بر این اساس ایرانیان شب یلدا را آغاز خلقت می‌دانستند، اضافه کرد: در برخی منابع گفته شده است که آیین یلدا از حدود 7 تا 8 هزار سال در میان ایرانیان رواج داشته است.
مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران با بیان اینکه آیین شب یلدا از سال 1387 در فهرست آثار ملی ثبت شده است، خاطرنشان کرد: قرار است با همت مسوولان این میراث ماندگار نیاکان پاک این سرزمین به ثبت جهانی نیز برسد.
*درک جنبه‌های نجومی و علمی یلدا برای ایرانیان باستان
عتیقی با بیان اینکه ایرانیان از گذشته‌های دور از تفاوت و بلندای شب یلدا نسبت به شب‌های قبل و بعد از آن آگاهی داشتند، اظهار کرد: این در حالی است که شب یلدا تنها حدود یک دقیقه با شب‌های قبل و بعد خود فرق دارد.
وی ادامه داد: با آغاز زمستان در نیمکره شمالی زمین، ساکنان نیمکره جنوبی کوتاه‌ترین شب و بلندترین روز را در این زمان تجربه خواهند کرد؛ ضمن آنکه آغاز فصل تابستان در نیمکره جنوبی زمین است.
عتیقی اضافه کرد: این در شرایطی است که 12 روز قبل از این تاریخ (شب یلدا) زودترین غروب خورشید رخ داده است و 12 روز بعد از یلدای ایرانی دیرترین طلوع خورشید حادث می‌شود.
وی یادآور شد: ولی این نکته به این معنا نیست که یلدا بلندترین شب سال نباشد؛ چرا که از کم کردن طول روز از 24 ساعت شبانه‌روز، طول شب به دست می‌آید که در حقیقت فاصله میان غروب خورشید تا لحظه طلوع در بامداد روز بعد است که در شب یلدا این زمان بیشترین زمان است.
*انقلاب زمستانی و یلدایی که متولد می‌شود
عتیقی در خصوص ساعت رخ دادن انقلاب زمستانی توضیح داد: با پشت سر گذاشتن اول مهر که برابری شب روز در کل کره زمین است، به مرور در نیمکره شمالی به طول شب‌ها اضافه و از طول روزها کاسته می‌شود، به نحوی که در شب اول زمستان طولانی‌ترین شب سال یا یلدای ایرانی حادث می‌شود.
وی ادامه داد: از دیدگاه ستاره‌شناسی این گونه می‌توان شرح داد که با گردش ظاهری خورشید بر روی کره آسمان و رسیدن خورشید به نقطه انقلاب زمستانی این اتفاق می‌افتد.
این محقق نجومی در این باره توضیح داد: دایره بزرگ "دایرةالبروج" و یا مسیر حرکت ظاهری خورشید بر کره آسمان با استوای آسمانی که آن هم یک دایره بزرگ محسوب می‌شود و از ادامه استوای زمین بر کره آسمان است، زاویه 23.5 درجه می‌سازد.
به گفته وی، به نقاط تقاطع این 2 نقطه (مسیر حرکت ظاهری خورشید و استوای آسمانی) "اعتدالین" می‌گویند که یکی از آنها اعتدالین بهاری و دیگری اعتدال پاییزی است.
عتیقی با تاکید بر اینکه در طرفین نقاط اعتدال، نقاط انقلابین قرار دارد، خاطر نشان کرد: یکی از نقاط انقلابین انقلاب تابستانی و دیگری انقلاب زمستانی است.
وی تاکید کرد: در انقلاب زمستانی خورشید از جنوبی‌ترین نقطه در افق شرق طلوع کرده و در جنوبی‌ترین نقطه غرب آسمان غروب خواهد کرد. بنابراین کمان کوتاهی را در آسمان طی کرده و طول روز کوتاه خواهد شد.
مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران اظهار کرد: بر همین اساس در ساعت 19 و 59 دقیقه روز پنج‌شنبه، 30 آذر ماه "مهر" تابان به نقطه انقلاب زمستانی می‌رسد و زمستان در نیمکره شمالی آغاز می‌شود.
*یادآوری آیین‌های باستانی در آغاز زمستان
عتیقی با تاکید بر اینکه یلدا و مناسبت‌های این چنینی صرفا بهانه‌ای هستند برای یادآوری آیین‌های کهن کشور، گفت: از این طریق ضمن یادآوری هم‌نشینی، همدلی و شاد بودن به هر بهانه، به ما تذکر می‌دهد "تنهایی" که حتی در جهان غرب دیگر الگوی رایجی نیست، در میان مردم و به‌ویژه جوانان کشور شایع است؛ اما مردم از روزگاران گذشته تاکنون در شب چله گرد هم می‌آمدند و ایرانیان با شب زنده‌داری، شاهنامه‌خوانی، کتاب‌خوانی و دیدار بزرگترهای خانواده، قصه‌خوانی و بیان تجربیات بزرگترها به کوچکترها، این شب را سپری می‌کردند.
وی با بیان اینکه در این شب بزرگترها داستان‌های تلخ و شیرین تجربیات خود را برای کوچکترها نقل می‌کردند، خاطرنشان کرد: ولی امروزه حتی در شب‌نشینی مناسبت بزرگی چون یلدا، تلفن همراه، تلویزیون و شبکه‌های اجتماعی این سنت دیرینه و فلسفه وجودی آن را نه تنها اعتلا بخشیده، بلکه کم‌رنگ کرده‌اند.
عتیقی با ابراز تاسف از اینکه امروزه بسیاری از آیین‌های ایرانی از جمله "یلدا" کم محتوا و چه بسا بی‌محتوا شده است، یادآور شد: برای ایجاد ارتباط فرهنگی با جوانان و نوجوانان بهتر است از مناسبت‌های این چنینی برای ترویج فرهنگ همراهی و هم‌کلامی چهره به چهره کمک گرفت و در این مسیر رسانه‌ها می‌توانند نقش موثری ایفا کنند.
*جشن یلدا در ایران امروز
جشن یلدا در ایران امروز نیز با گرد هم آمدن و شب نشینی اعضای خانواده و اقوام در کنار یکدیگر برگزار می شود. آیین شب یلدا یا شب چله، خوردن آجیل مخصوص، هندوانه، انار و شیرینی و میوه‌های گوناگون است که همه جنبهٔ نمادی دارند و نشانهٔ برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی هستند. در این شب هم مثل جشن تیرگان، فال گرفتن از کتاب حافظ مرسوم است. حاضران با انتخاب و شکستن گردو از روی پوکی و یا پری آن، آینده‌گویی می‌کنند.
*شب یلدا در تهران
یلدای تهران با میوه‌های تازه فصل پاییز ، میوه‌های خشک شده تابستان آجیل مخصوص، شیرینی و هندوانه به صبح می‌رسید .
تهرانیان درهمه اعیاد خود سنت حسنه جمع شدن افراد خانواده در منزل بزرگتر خانواده را منظور می کردند و همه فرزندان خانواده در منزل مادر و پدر جمع می‌شدند . از سنن یلدای تهران ، صرف میوه‌های تابستانی از جمله هندوانه است که به دلیل نزدیکی این مراکز کشاورزی با تهران ، میوه هندوانه در خوراکی‌های شب یلدای مردم قرار گرفته است .آجیل شب یلدا نیز از دیگر مصروفات تهرانی‌ها است که ترکیب آن نشانی از اعتقاد و تجربه اهالی تهران قدیم به خواص گوناگون میوه‌های خشک شده است که با عنوان "آخشیج "(تضادها) کاربرد داشته است . ولی تهرانی‌ها شب یلدا را همه ساله جشن می‌گیرند تا سنت‌های زیبای قدیم در لابلای زندگی مدرنیته شهرنشینیشان حفظ شود.
*تجمل گرایی در شب یلدا
متاسفانه امروز شرایط دگرگون شده است، تجمل‌گرایی و چشم و همچشمی بر یلدای ایرانی، سایه انداخته است.
چشم و هم چشمی و تمایل به هزینه تراشی‌های بسیار برخی از خانواده‌ها، شب یلدا را به شبی پرخرج در سال تبدیل کرده است. آداب و رسوم خوش بلندترین شب سال به مهمانی‌های تجملاتی تغییر شکل داده و ماهیت اصلی خود را از دست داده است. ما فراموش کرده‌ایم حافظ خوانی و تفال به دیوان او رسم زیبایی بود، گویی نمی‌دانیم دورهم بودن و سادگی و صمیمیت این مراسم، راز حفظ این آیین خوش در طی قرن‌هاست.
از چند هفته مانده به این شب، یکی به‌دنبال خرید آجیل شب یلداست و دیگری به فکر تدارک چند جور غذا و آن یکی دنبال هندوانه مربعی شکل برای تزئین مراسمش. بماند که عده ای دیگر به‌دنبال پیامک تبریک شب یلدا هستند یا با گرفتن فال قهوه می‌خواهند اطرافیان‌شان را به اصطلاح غافلگیر کنند.
انگار فراموش کرده‌ایم که یلدا را بدون هندوانه‌های مربعی شکل و آجیل‌های تزئین شده گران قیمت هم می‌توان گذراند. یادمان رفته است یلدا بهانه با هم بودن است و پیامک بازی و دیدار دوستان یا تزئین هندوانه و طبقی از میوه‌های رنگارنگ هیچ ربطی به آیین این مراسم ندارد.چون تجملات زیاد اجازه نمی‌دهد این رسم زیبا برگزار شود و تهیه میوه، آجیل، شیرینی و شام آنچنانی چیزی است که از توان بسیاری از خانواده‌ها خارج است.
آخرین اخبار