خروج‌ ژن‌ها خطرناک‌تر از فرار مغزها!

دکتر اصغر نعمتی مدیرمسئول و مدرس دانشگاه

تازه‌ترین تحلیل داده‌های مهاجرتی حکایت از رشد چشمگیر مهاجرت ، ماندگاری و خروج نخبگان از کشور دارد. تحلیل آمار دریافتی از گذرنامه در بازه زمانی 1380 تا مرداد 1399 نشان می‌دهد در میان گروههای مورد بررسی به ترتیب المپیادی‌ها با 2/37 درصد، مشمولین بنیاد نخبگان با 5/25 درصد و رتبه‌های یک تا هزار آزمون سراسری با 4/15 درصد بیشترین درصد افراد مقیم خارج را به خود اختصاص داده‌اند.

واقعیت این است که مهاجرت نخبگان هر کشوری پیامدهای زیانبار و منفی را در فرایند توسعه ملی در پی دارد. مهاجرت طولانی مدت نخبگان به سایر کشورها، علاوه بر آثار منفی که پیامد مهاجرت خود فرد نخبه است، موجب انتقال ژن نخبگی به کشورهای نخبه پذیر شده، از این رو کشور را در معرض چالش  ژنتیکی قرار می‌دهد.

شاید به استناد این مطلب بتوان گفت که خروج ژن‌ها معضلی بزرگ‌تر از فرار مغزها است. چرا که در چنین حالتی کشور از ذخایر علمی و فنی و افراد صاحب استعداد و «صلاحیت دانشی» تهی می‌گردد.

پدیده خروج نخبگان از کشور، موجب از دست دادن ژن‌ها می‌شود. به این معنا که ژن‌های هوشمند به کشورهای مهاجر‌پذیر انتقال یافته و به مرور ژن‌های سطح پایین‌تر در کشور مهاجر گریز باقی می‌مانند و این اتفاق موجب رشد چشمگیر ژن‌های هوشمند در کشورهای مقصد شده و در طولانی مدت اختلاف شدید ژنتیکی بین کشورهای مهاجر گریز و مهاجرپذیر ایجاد و در نهایت منجر به سلطه و استیلای کشورهای مقصد بر کشورهای مبدأ خواهد شد.

از این رو مهاجرت هر فرد نخبه از کشور را باید فرار یک ژنوم هوشمند تلقی کرد که در مقصد خود با تشکیل خانواده به تکثیر و رشد ژن هوشمند پرداخته و بدین شکل به تقویت ژن نخبگی در کشور مقصد می‌پردازد. پرفسور داریوش فرهود پدر علم ژنتیک ایران در این باره می‌گوید؛ «وقتی از رفتن جوانان صحبت می‌کنیم بحث فرار مغزها نیست بحث فرار ژن‌ها است، من اگر الان در این سن و سال از مملکت بروم اتفاقی نمی‌افتد، اما وقتی یک جوان از کشور می‌رود با یک خارجی ازدواج می‌کند و بچه او آمریکایی می‌شود و ژن ایرانی را برده است».

پژوهش‌ها نشان می‌دهد عوامل بسیاری در زمینه مهاجرت نخبگان از کشور وجود دارد که برخی از مهمترین آنها عبارتند از:

بیکاری و نداشتن درآمد کافی، برخورد از نبودن از شغل‌ مناسب با رشته تحصیلی، نبود فرصت‌های شغلی مناسب، نبود امنیت شغلی،‌نبود امکانات، بحران‌های اقتصادی، نبود امکانات علمی، پژوهشی و آزمایشگاهی، کمبود استادان متخصص و صاحب نظر، توجه نکردن به خواسته‌های افراد تحصیلکرده و رعایت شأن علمی آنان، عدم موفقیت در مقاطع تحصیلی بالاتر و...

این در حالی است که کشورهای مهاجر‌پذیر که اغلب در اولویت انتخاب نخبگان قرار می‌گیرد به دلیل توزیع شغل براساس مهارت افراد، مناسب بودن درآمد، ثبات اقتصادی، توزیع عادلانه ثروت، سطح علمی بالاتر، بها دادن به نوآوری، امکانات و خدمات مادی و رفاهی بهتر برای زندگی، جذابیت لازم را برای نخبه‌پذیری فراهم کرده‌اند. با توجه به مطالب گفته و آسیب‌های جدی که در درازمدت از ناحیه مهاجرت نخبگان متوجه کشور خواهد شد برای اتخاذ تصمیم و چاره‌اندیشی عاجل در این خصوص تردیدی باقی نمی‌ماند. از آنجائیکه افراد نخبه از منابع ارزشمند و سرمایه‌های بی‌بدیل در عرصه‌‌های مختلف اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی محسوب می‌شوند، باید تدابیری اندیشیده شود تا مبتنی بر آسیب‌شناسی‌های علمی صورت گرفته، شرایط زندگی مطلوب برای این سرمایه‌های انسانی کمیاب، با ارزش و غیر قابل تکرار فراهم گردد.

اتخاذ راهبردهایی نظیر ترویج فرهنگ شایسته سالاری و شایسته گزینی، ‌واگذاری امور به نخبگان، پرداخت تسهیلات و وام‌های بلاعوض علمی و پژوهشی مناسب به آنان و در نهایت حمایت جدی از استارت آپ‌ها، ایجاد شرکت‌های دانش بنیان و اقتصاد دانش‌محور از جمله موارد پر اهمیت در نگه داشت و حفظ این ذخایر گرانبها می‌باشد. همچنین توجه به مسائل معیشتی و اقتصادی نخبگان و در کنار آن تقویت احساس نوع دوستی، ایجاد و ارتقاء حس تعلق به اجتماع و مردم از نکاتی است که می‌تواند در نگه داشت آنان موثر افتد.

طبیعی است این فرایند در سایه تحول شگرف اداری با رویکرد و محوریت حفظ نخبگان میسر و محقق خواهد شد. این تحول اداری می‌تواند طیفی از اقدامات نظیر فعال شدن بخش منابع انسانی سازمان‌ها، ایجاد نظام عادلانه پرداخت‌های مبتنی بر مهارت، کاهش تبار سالاری و پارتی‌‌بازی‌ها و ایجاد تعامل مثبت بین وزارتخانه‌ها و بنیاد ملی نخبگان و.... را در برگیرد.

البته در این بین نباید از تبلیغات مسموم رسانه‌ای که با بیان اغراق‌آمیز از شرایط مطلوب کشورهای غربی و بزرگنمایی مشکلات داخلی سعی در فضاسازی و تقویت نگاه بدبینی و تیره و تار نشان دادن آینده کشور دارند بی‌تفاوت گذشت.

آنچه که مسلم است، نخبگان گوهر باارزشی هستند که حفاظت و حراست از آنها در واقع حفاظت، حراست و ضمانت از توسعه کشور و اقتدار آن است. بنابراین ضرورت دارد با جدی گرفتن دغدغه‌ها و چالش‌های نخبگان و مرتفع نمودن آنها، از خالی شدن خزانه کشور از منابع سرشار انسانی پیشگیری کنیم.